DOKTRYNY W POLITYCE ZAGRANICZNEJ - SYNTEZA

Doktryna Trumana (doktryna powstrzymywania komunizmu) – program polityki zagranicznej USA, sformułowany przez prezydenta Harry'ego S. Trumana i przedstawiono 12 marca 194 roku w orędziu do Kongresu. Doktryna głosiła, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości. Choć nie było to powiedziane wprost, doktryna odnosiła się do Związku Radzieckiego. Odnosiła się pierwotnie do Grecji i Turcji – 22 czerwca 1947 roku Truman podpisał akt, przekazujący 400 mln dolarów na ekonomiczną i wojskową pomoc dla tych krajów (250 mln dolarów dla Grecji i 150 mln dolarów dla Turcji). Doktryna stała się trwałą zasadą polityki zagranicznej USA, oznaczała ostateczne zerwanie z odradzającą się po wojnie polityką izolacjonizmu USA.

 

Doktryna Eisenhowera – koncepcja polityczna USA wobec Bliskiego i Środkowego Wschodu, przyjęta wspólną rezolucją obu izb Kongresu na wniosek prezydenta Dwighta Eisenhowera w styczniu 1957 roku, rozwijająca doktrynę Trumana, zakładając aktywne powstrzymywanie komunizmu przez udzielanie wszelkiej gospodarczej i politycznej pomocy dla jakichkolwiek zainteresowanych krajów tego regionu; dążyła do wypełnienia próżni polityczno-wojskowej w regionie powstałej po wycofaniu się Wielkiej Brytanii i Francji po kryzysie sueskim; posłużyła za podstawę do interwencji w Libanie w 1958 roku.

 

Doktryna Begina – izraelska doktryna zakładająca, że żaden wróg państwa żydowskiego nie może wejść w posiadanie broni masowej zagłady i dla uniknięcia takiej ewentualności, grożącej powtórką z Holokaustu, mogą być zastosowane prewencyjne działania militarne. Została sformułowana przez premiera Izraela Menachema Begina po ataku izraelskiego lotnictwa 7 czerwca 1981 roku na iracki reaktor atomowy Osirak, uważany za obiekt faktycznie służący budowie broni jądrowej. Obecnie bywa przywoływana w kontekście irańskiego programu nuklearnego, który często, i zwłaszcza w Izraelu, uważa się za zmierzający w rzeczywistości do zbudowania przez Iran bomby atomowej.

 

Doktryna Breżniewa (lub doktryna ograniczonej suwerenności) – radziecka doktryna określająca politykę wobec państw Układu Warszawskiego, sformułowana po wkroczeniu wojsk Układu do Czechosłowacji 20 sierpnia 1968 roku celem położenia kresu procesowi liberalizacji politycznej w tym kraju, mówiąca o prawie do interwencji w innym państwie komunistycznym w razie zagrożenia podstaw ustrojowych tego państwa. Została przedstawiona po raz pierwszy w artykule Siergieja Kowaliowa na łamach "Prawdy" 25 września 1968 roku zatytułowanym "Suwerenność i międzynarodowe zobowiązania państw socjalistycznych", w którym argumentowano, że suwerenność każdego z państw socjalistycznych nie może stać w sprzeczności z interesami światowego socjalizmu. Następnie została rozwinięta przez radzieckiego ministra spraw zagranicznych Andrieja Gromykę w przemówieniu na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3 października 1968 roku i potwierdzona przez sekretarza generalnego KPZR Leonida Breżniewa 13 listopada 1968 roku w wystąpieniu na V Kongresie PZPR w Warszawie. Ewidentnie sprzeczna z zasadami suwerenności państw i nieingerencji w sprawy wewnętrzne, została potępiona przez niektóre państwa bloku komunistycznego (Albania, Chiny, Rumunia). Doktryną tą uzasadniano jeszcze interwencję radziecką w Afganistanie w 1979 roku, ale została ona odrzucona przez Michaiła Gorbaczowa, który doszedł do władzy w ZSRR w 1985 roku.

 

Doktryna Calvo – zasada ogłoszona przez argentyńskiego prawnika Carlosa Calvo w 1868 roku, mówiąca że cudzoziemcy podlegają prawu danego państwa tak samo jak jego obywatele i spory ich dotyczące muszą być załatwiane przez lokalny system sprawiedliwości; dopiero po wyczerpaniu lokalnych środków prawnych cudzoziemiec może zwrócić się do rządu macierzystego o interwencję dyplomatyczną. Doktryna Calvo miała zapobiegać interwencjonistycznej polityce USA i mocarstw europejskich wobec słabszych państw latynoamerykańskich i została wprowadzona do systemów prawnych wielu państw Ameryki Łacińskiej.

 

Doktryna Carranzy – zbiór podstawowych zasad polityki zagranicznej Meksyku, ogłoszony 1 listopada 1918 roku przez ówczesnego prezydenta Venustiano Carranzę, obejmujący równość wszystkich państw, całkowity zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne państw, równość praw cudzoziemców i własnych obywateli zgodnie z narodowym prawodawstwem. Doktryna Carranzy wyrażała dążenie do prowadzenia przez Meksyk niezależnej polityki zagranicznej i wewnętrznej i odmawiała USA prawa do interwencji w obronie właśności prywatnej znajdującej się w posiadaniu obcokrajowców.

 

Doktryna Cartera – doktryna polityki zagranicznej USA ogłoszona przez prezydenta Jimmy'ego Cartera w orędziu o stanie państwa 23 stycznia 1980 roku, w którym stwierdził on, że "jakakolwiek próba przejęcia kontroli nad regionem Zatoki Perskiej przez siłę zewnętrzną będzie traktowana jako atak na żywotne interesy Stanów Zjednoczonych Ameryki i taki atak będzie odparty wszelkimi niezbędnymi środkami, w tym siłą militarna." Doktryna Cartera, będąca rozwinięciem doktryny Eisenhowera z 1957 roku, stanowiła reakcję na niekorzystne z punktu widzenia USA wydarzenia roku 1979: rewolucję islamską w Iranie w styczniu oraz inwazję radziecką na Afganistan w grudniu. Interwencja ZSRR była postrzegana w USA jako możliwy pierwszy krok w kierunku zajęcia surowców energetycznych regionu Zatoki Perskiej, a obalenie szacha w Iranie oznaczało utratę kluczowego sojusznika w regionie. Najważniejsza konsekwencją doktryny Cartera była permanentna obecność militarna USA w regionie Bliskiego Wschodu: realizacja doktryny opierała się na zwiększeniu obecności US Navy w rejonie Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego oraz rozbudowie sił szybkiego reagowania (Rapid Deployment Joint Task Force, oficjalnie aktywowanych w marcu 1980 roku), na bazie których w 1983 roku powstało Dowództwo Centralne Stanów Zjednoczonych (Centcom) nadzorujące wszystkie amerykańskie operacje militarne w regionie Bliskiego Wschodu. Doktryna Cartera oznaczała też zwiększenie pomocy militarnej dla sojuszników regionalnych USA takich jak Arabia Saudyjska, Egipt i Izrael.

 

Doktryna Dullesa – doktryna ogłoszona w 1949 roku przez sekretarza stanu USA Johna Fostera Dullesa, zakładająca wypieranie komunizmu z rejonów, które znalazły się w strefie wpływów ZSRR po II Wojnie Światowej, zwłaszcza z Europy Wschodniej. Przewidywała zastosowanie różnych środków, nawet dojścia "na krawędź wojny", wspierała politykę zbrojeń. Aczkolwiek nie przyniosła rezultatów w latach 50-tych, stała się wzorem dla polityki zagranicznej prezydenta Ronalda Reagana w latach 80-tych.

 

Doktryna wyzwalania – ogłoszona w 1952 roku przez znanego amerykańskiego socjologa Jamesa Burnhama. Na jej ogłoszenie duży wpływ miał przyszły amerykański sekretarz stanu w latach 1953–1959 John Foster Dulles (wpływ na kształt doktryny wyzwalania miała inna doktryna z 1949 roku sformułowana przez Dullesa). Obowiązywała w amerykańskiej polityki zagranicznej do 1956 roku. Doktryna zakłada podjęcie przez kraje Zachodu działań na rzecz całkowitego zniszczenia komunizmu i wyzwolenia tych krajów Europy Wschodniej i Środkowej, które po 1945 roku znalazły się pod kuratelą Związku Radzieckiego. Doktrynę tę poparło wielu polityków zachodnioeuropejskich m.in. Walter Hallstein.

 

Doktryna Drago – zasada zgłoszona 29 grudnia 1902 roku przez ministra spraw zagranicznych Argentyny Luisa Marię Drago, będąca reakcją na próbę siłowego ściągnięcia długów od Wenezueli przez państwa europejskie, postulująca by uznać za nielegalne wszelkie próby użycia siły dla wyegzekwowania spłaty długów przez państwa amerykańskie. Drago zwrócił się ze swoim postulatem do USA, przedstawiając go jako logiczne przedłużenie doktryny Monroe. USA nieprzychylnie odniosły się do doktryny Drago - w grudniu 1904 roku prezydent Theodore Roosevelt ogłosił uzupełnienie doktryny Monroe mówiące, że USA mogą interweniować w Zachodniej Hemisferze celem zapewnienia wypełniania zobowiązań państw-dłużników wobec międzynarodowych wierzycieli. Doktryna Drago wzbudziła jednak duże zainteresowanie wśród państw latynoamerykańskich, stając się przedmiotem debaty na Kongresie Panamerykańskim w Rio de Janeiro w 1906 roku. Na międzynarodowej konferencji pokojowej w Hadze w 1907 roku przyjęto konwencję o ograniczeniu stosowania siły dla ściągania długów powstałych w drodze umów (tzw. konwencja Portera od nazwiska amerykańskiego dyplomaty Horace'a Portera), która stanowiła, że państwo-wierzyciel musi najpierw zaproponować dłużnikowi arbitrację i dopiero w przypadku odmowy poddania się arbitracji lub odmowy zastosowania się do wyroku może zastosować siłę wobec dłużnika. Doktryna Drago, całkowicie wykluczająca użycie siły dla ściągania długów, znalazła umocowanie dopiero w Karcie Narodów Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 roku, nakładającej na państwa zakaz użycia siły lub groźby jej użycia.



Doktryna elastycznego reagowania - Doktryna Kennedy'ego – doktryna sformułowana przez amerykańskiego prezydenta Johna Kennedy'ego w orędziu skierowanym do Konferencji Sojuszu dla Postępu w Punta del Este w dniu 5 lipca 1961 roku. Oznaczała zmianę amerykańskiej polityki zagranicznej w stosunku do państw Ameryki Łacińskiej. Zakładała, że władze amerykańskie będą uznawać i udzielać pomocy militarnej i gospodarczej tym krajom Ameryki Łacińskiej, które będą posiadać rządy wyłonione w demokratycznych wyborach i realizujące zarazem pewne reformy społeczne. Celem tej doktryny było doprowadzenie do izolowania komunistycznej Kuby wśród krajów regionu, doprowadzenie do pozbawienia jej członkostwa w OPA oraz zapobieżenie powtórzeniu rewolucji kubańskiej wśród innych państw regionu. Obowiązywała do grudnia 1963, kiedy to sformułowano nowa doktrynę Johnsona-Manna. Doktryna zakładająca rozbudowę różnych rodzajów sił zbrojnych, będących w stanie uczestniczyć w różnych rodzajach działań wojennych, ze szczególnym uwzględnieniem wojen o małym zasięgu i partyzanckich; przyjęta po burzliwej debacie przez NATO w 1967 roku; była reakcją na zlikwidowanie przez ZSRR przewagi USA w broni jądrowej.

 

Doktryna dobrego sąsiedztwa – polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej w latach 1933-45, proklamująca ułożenie stosunków USA z tym regionem na równoprawnych podstawach, przyznająca państwom regionu większą samodzielność w działaniach niż w okresie wcześniejszym; zainicjowana przez administrację Herberta Hoovera i praktykowaną przez administrację Franklina Delano Roosevelta, wprowadzała zasadę nieinterwencji, nieuznawanie podbojów terytorialnych, pokojowe rozwiązywanie sporów, nielegalność ściągania długów siłą oraz przewidywała zawieranie obustronnie korzystnych poruzumień handlowych; przejawami doktryny były m.in.: poparcie przez USA rezolucji o nieinterwencji na VII Konferencji Panamerykańskiej w Montevideo w 1933 roku, zniesienie w 1934 roku poprawki Platta przyznającej USA prawo interwencji na Kubie, renegocjacja traktatu o Kanale Panamskim w 1936 roku, tolerancja wobec nacjonalizacji przemysłu naftowego w Meksyku w 1938 roku, wprowadzenie polityki niskich taryf przez sekretarza stanu Cordella Hulla; uważa się, że doktryna dobrego sąsiedztwa znacząco poprawiła stosunki USA z Ameryką Łacińską i zapewniła jej współpracę podczas II Wojny Światowej.

 

Doktryna Estrady – kluczowa doktryna w polityce zagranicznej Meksyku, ogłoszona przez ministra spraw zagranicznych Genaro Estradę w 1930 roku, mówiąca że uznanie rządu innego państwa nie powinno opierać się na ocenie jego prawomocności lecz na jego faktycznej egzystencji. Wychodząc z zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw, stanowiącej zasadniczy element doktryny Carranzy z 1918 roku, deklarowano gotowość do kontynuacji stosunków dyplomatycznych z każdym reżimem władającym innym państwem, dopóki nie prowadził on polityki godzącej w interesy narodowe Meksyku. Doktryna Estrady, stanowiąca reakcję na politykę amerykańską wobec rządów meksykańskich, stała się podstawą polityki zagranicznej Meksyku na kolejne dekady; dlatego m.in. Meksyk odmówił zerwania stosunków z rządem Fidela Castro na Kubie w latach 60-tych. Dopiero podczas prezydentury Vicente Foxa (2000-06) zaznaczyła się tendencja do odchodzenia od doktryny Estrady.



Doktryna Forda – ogłoszona 7 grudnia 1975 roku przez prezydenta USA Geralda Forda doktryna odnosząca się do regionu Pacyfiku, stwierdzająca że USA w oparciu o potęgę militarną będą prowadzić na Dalekim Wschodzie politykę zmierzającą do utrzymania równowagi sił i bezpieczeństwa oraz niezależności sojuszników. Doktryna Forda koncentrowała się na sojuszu z Japonią i rozwijaniu współpracy z Chińską Republiką Ludową.



Doktryna Fukudy – zbiór podstawowych zasad polityki Japonii wobec Azji Południowo-Wschodniej, ogłoszony przez premiera Japonii Takeo Fukudę podczas przemówienia w Manili w sierpniu 1977 roku. Japonia zobowiązywała się, że 1) nie będzie już więcej odgrywać roli mocarstwa militarnego, 2) będzie działać na rzecz wzajemnego zrozumienia i zaufania w stosunkach z Azją Południowo-Wschodnią, 3) będzie pozytywnie współpracować z ASEAN i pełnić rolę pomostu między ASEAN a Indochinami, w ten sposób przyczyniając się do budowy pokoju i prosperity w Azji Południowo-Wschodniej. Głównym instrumentem realizacji doktryny Fukudy była pomoc rozwojowa. Mimo iż celom doktryny nie sprzyjał wybuch konfliktu w Kambodży po inwazji wietnamskiej w 1978 roku, to jednak stworzyła ona podstawę do trwałego zaangażowania Japonii w Azji Południowo-Wschodniej, np. japońska dyplomacja na początku lat 90-tych przyczyniła się do zakończenia konfliktu w Kambodży, a później uczestniczyła w operacji pokojowej w tym kraju.



Doktryna Hallsteina – ogłoszona w grudniu 1955 roku doktryna polityki zagranicznej RFN za chadeckich rządów Konrada Adenauera (do 1963 roku), Ludwiga Erharda (1963-66) i Kurta Georga Kiesingera (1966-69), zakładająca że tylko RFN ma prawo do reprezentowania narodu niemieckiego i jej rząd nie będzie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z państwami uznającymi NRD. Nazwa doktryny pochodziła od jednego z jej współautorów, podsekretarza stanu w ministerstwie spraw zagranicznych RFN Waltera Hallsteina. Zastosowano ją dwukrotnie: zrywając stosunki z Jugosławią w 1957 roku i Kubą w 1963 roku. Pod koniec lat 60-tych doktrynę Hallsteina stosowano już mniej rygorystycznie (w 1967 i 1968 roku RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne odpowiednio z Rumunią i Jugosławią), a zerwał z nią całkowicie socjaldemokrata Willy Brandt, który objął urząd kanclerski w 1969 roku i wprowadził tzw. Ostpolitik - politykę pojednania z państwami Europy Wschodniej.

 

Doktryna Johnsona-Manna – kontrrewolucyjna doktryna polityki USA w Ameryce Łacińskiej, sformułowana w grudniu 1963 roku przez prezydenta Lyndona Johnsona i podsekretarza stanu ds. międzyamerykańskich Thomasa Manna; zrywała z akcentującą demokrację polityką Johna F. Kennedy'ego, deklarując w zamian, że USA będą popierać każdy rząd sprzyjający interesom USA bez względu na sposób jego wyłonienia; przyczyniła się do przejęcia władzy przez reżimy wojskowe w większości państw Ameryki Południowej.

 

Doktryna Monroe – doktryna w polityce USA wobec Ameryki Łacińskiej, wywodząca się z oświadczenia prezydenta Jamesa Monroe 2 grudnia 1823 roku w orędziu do Kongresu, że niedopuszczalna jest jakakolwiek ingerencja państw europejskich w sprawy państw amerykańskich, a z kolei USA nie będą ingerować w sprawy Europy lub europejskich kolonii. Zawierała się w skrótowym haśle "Ameryka dla Amerykanów." Początkowo jedynie deklaracja, stała się obowiązującą doktryną polityki zagranicznej USA od lat 40-tych XIX wieku. Stanowiła wyraz poparcia USA i Wielkiej Brytanii dla nowych państw Ameryki Łacińskiej, które wyzwoliły się spod panowania hiszpańskiego i portugalskiego, oraz sprzeciwu wobec prób rekonkwisty oraz innych przejawów ekspansjonizmu europejskiego. Przez kolejne kilkadziesiąt lat była egzekwowana przede wszystkim siłą marynarki brytyjskiej i dopiero pod koniec XIX wieku zaczęła służyć jako uzasadnienie mocarstwowej polityki USA w regionie, a w 1904 roku została rozszerzona przez prezydenta Theodore'a Roosevelta o prawo do podejmowania przez USA jednostronnych interwencji w Ameryce Łacińskiej. Jej realizacja przybrała łagodniejsze formy w latach 30-tych i 40-tych XX wieku, gdy cele doktryny miały zostać osiągnięte poprzez mechanizmy współpracy w ramach panamerykanizmu. W okresie Zimnej Wojny ponownie uzasadniała operacje wojskowe USA, mające tym razem służyć powstrzymywaniu komunizmu.

 

Doktryna Nixona (znana też jako doktryna Guam) – doktryna przedstawiona przez prezydenta USA Richarda Nixona 25 lipca 1969 roku podczas pobytu na Guam, mówiąca  że USA będą wypełniać swoje zobowiązania traktatowe i zapewniać zgodnie z nimi pomoc wojskową i gospodarczą, ale będą oczekiwać, że partnerzy USA stojący w obliczu zagrożeń dla ich bezpieczeństwa będą ponosić główny ciężar zapewnienia obrony narodowej. Doktryna Nixona wynikała z rosnących kosztów udziału w wojnie w Indochinach i stanowiła podstawę do "wietnamizacji" tej wojny, obejmującej zmniejszanie zaangażowania militarnego w Wietnamie i zwiększanie roli odpowiednio dozbrojonych wojsk południowowietnamskich. Proces wycofywania się wojsk amerykańskich zakończono w 1973 roku, ale "wietnamizacja" okazała się fiaskiem, gdyż po 2 latach wojska komunistyczne zdobyły kontrolę nad Południowym Wietnamem. Doktryna Nixona oznaczająca redukcję bezpośredniego zaangażowania militarnego USA zagranicą znalazła też odzwierciedlenie na Bliskim Wschodzie, gdzie najważniejsi partnerzy amerykańscy, Iran i Arabia Saudyjska, uzyskali możliwość zakupu praktycznie nieograniczonych ilości nowoczesnej broni amerykańskiej.

 

Doktryna Reagana – kluczowa strategia w polityce zagranicznej prezydenta USA Ronalda Reagana (1981-89), zakładająca aktywne materialne i polityczne wsparcie USA dla państw i ruchów rebelianckich walczących z wpływami komunistycznymi. Przedstawiona została po raz pierwszy w prezydenckim orędziu o stanie państwa 6 lutego 1985 roku, w którym Reagan stwierdził, że poparcie dla "bojowników o wolność" stanowi formę samoobrony i blisko wiąże się z bezpieczeństwem narodowym USA. Nawiązywała do doktryny powstrzymywania z 1947 roku. Zgodnie z doktryną Reagana USA wsparły bojowników w Afganistanie, Nikaragui i Angoli, z różnym powodzeniem.

 

Makkartyzm – ogólna nazwa na zespół działań politycznych zainicjowanych przez specjalną komisję Senatu USA, Senate Internal Security Subcommittee (Senacki Podkomitet Bezpieczeństwa Wewnętrznego) powstałą 21 grudnia 1950 roku, której przewodniczącym i inicjatorem był senator Pat McCarran, wspierany bezpośrednio przez prezydenta Harry'ego Trumana, natomiast sekretarzem Joseph Raymond McCarthy, od którego nazwiska pochodzi nazwa tego ruchu. Termin ten został po raz pierwszy użyty przez satyryka Herberta Blocka z The Washington Post, 29 marca 1950 r. Innymi ważnymi organizacjami makkartyzmu były: House Un-American Activities Committee (Komisja Izby Reprezentantów do Badania Działalności Nieamerykańskiej) oraz Senate Permanent Subcommittee on Investigations (Stała Senacka Podkomisja Śledcza). Pierwotnie celem powołania komisji było przeciwstawienie się infiltracji instytucji rządowych przez członków Komunistycznej Partii Stanów Zjednoczonych oraz agentów NKWD. Działania te jednak szybko wymknęły się spod kontroli i zostały rozszerzone przez grupę senatorów skupionych wokół McCarthy'ego na inwigilację wszelkich środowisk opiniotwórczych - aktorów, reżyserów, dziennikarzy, naukowców.

 

Doktryna Sinatry – żartobliwa nazwa, opisująca liberalizację polityki sowieckiej względem państw Układu Warszawskiego w okresie pierestrojki Michaiła Gorbaczowa. Nazwa ta nawiązywała do piosenki Franka Sinatry „My Way” i miała wskazywać, że Związek Radziecki pozwala poszczególnym państwom obozu komunistycznego na podążanie „własną ścieżką” w sprawach wewnętrznych.

 

Doktryna Chruszczowa – W 1956 roku na XX zjeździe KPZR Chruszczow wystąpił z referatem O kulcie jednostki i jego następstwach, w której ujawnił część prawdy o krwawych aspektach rządów Stalina. Referat, początkowo tajny, wywołał szok wśród komunistów, zapoczątkowując dyskusję na temat przyczyn stalinizmu. XX zjazd stanowił kulminację nowej polityki Chruszczowa określanej jako "odwilż", na który składała się masowa rehabilitacja ofiar terroru oraz liberalizacja polityki kulturalnej i społecznej. Chruszczow głosił urzeczywistnienie się komunizmu w ciągu 20 lat i na XXII Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego doprowadził do uchwalenia nowego programu partii komunistycznej. Próbował realizować doktrynę komunistyczną: ożywił walkę z religią, zmniejszał ogródki przyzagrodowe w kołchozach. Choć nie stosował drastycznych metod Stalina, twardo zwalczał wszelkie powstające w społeczeństwie ogniska opozycyjne - średnia roczna liczba osób skazywanych za działalność polityczną była znacznie wyższa, niż za Breżniewa. Jako jedną z form represji stosował przywrócone na masową skalę umieszczanie osób niewygodnych w szpitalach psychiatrycznych (psychiatria represyjna w ZSRR). W polityce zagranicznej Chruszczow balansował między ideą "pokojowego współistnienia", a próbami uzyskania przewagi w zimnej wojnie z USA. Jedną z takich prób był plan rozmieszczenia rakiet z ładunkami nuklearnymi na Kubie; ostra reakcja USA i groźba wybuchu wojny spowodowała wycofanie się Chruszczowa (kryzys kubański). Za jego czasów powstał też Mur Berliński, doszło do strącenia przez obronę powietrzną amerykańskiego samolotu zwiadowczego U2 nad Swierdłowskiem pilotowanego przez Francisa Gary'ego Powersa. Chruszczowowi zameldowano o tym na trybunie przed mauzoleum w czasie pochodu pierwszomajowego 1960 roku. Incydent doprowadził do zerwania planowanego spotkania z amerykańskim prezydentem. Słynne jest też wystąpienie przed Zgromadzeniem Ogólnym Narodów Zjednoczonych, podczas którego zdjął jeden z butów, a następnie zaczął nim tłuc w mównicę. W czerwcu 1961 roku w czasie spotkania na szczycie w Wiedniu wojowniczo zażądał od prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna Kennedy'ego zniesienia do końca roku podziału Berlina między trzy mocarstwa oraz podpisania traktatu pokojowego w sprawie Niemiec.

 

Doktryna Gorbaczowa – Główne założenia swojej polityki Gorbaczow przedstawił w 1985 roku na plenum KC KPZR. Wtedy to padły, jak się później okazało ważne nie tylko dla ZSRR, ale i dla całego świata, słynne słowa Pierestrojka-przebudowa, głasnost-jawnoś i uskrojenije-przyspieszenie. Gorbaczow swoje rządy rozpoczął od radykalnych zmian kadrowych w kierownictwie partii. Polityka Gorbaczowa również wprowadziła znaczne zmiany w polityce zagranicznej ZSRR. Doprowadziła do porozumienia w sprawie wycofania sowieckich wojsk z Afganistanu, z terenów bardzo ważnych i strategicznych dla ZSRR.  W 1989 roku kolejne rządy w republikach bloku radzieckiego upadały, na co ostatecznie przystał Gorbaczow. Polityczne i gospodarcze zmiany, jakie nadchodziły dla Europy Środkowej i Wschodniej były nieuchronne i nieuniknione. Zmiany były wymuszone nie tylko kryzysem, zmianami władz, ale i sama gospodarka, aby stać się konkurencyjna i wydajna musiała się bardziej zliberalizować. Gorbaczow widząc, iż zmiany nastąpią niezależnie od polityki prowadzonej przez władze ZSRR, nie reagował na takie wydarzenia jak upadek muru berlińskiego w 1990 roku czy zjednoczenie Niemiec. Polityka ZSRR bardziej się otworzyła, w 1991 roku zawarto układ z Chinami rozwiązujący sporne sprawy graniczne. Zakończono również prowadzenie zbrojnych działań w Ameryce Środkowej w Salwadorze, co dało również kres w działaniach popierających ugrupowania terrorystyczne. Zdemokratyzowano również życie polityczne w Nikaragui. Na początku lat dziewięćdziesiątych nadbałtyckie republiki powoli odłączały się od ZSRR. Podobnie Litwa, Łotwa i Estonia, gdzie opozycja doszła do władzy i wkrótce ogłoszono niepodległość tych krajów. Ostateczną próbą utrzymania wpływu ZSRR było przeprowadzenie referendum w republikach, w którym proponowano utrzymanie jedności ZSRR na zasadach równouprawnienia i suwerenności poszczególnych krajów. Jednak taki zabieg nie przyniósł zamierzonych efektów, a kilka państw nawet nie wzięło udziału w referendum.

 

Doktryna Stimsona (znana też jako doktryna Hoovera-Stimsona) – dramatyczne, jednostronne oświadczenie wydane 7 stycznia 1932 przez sekretarza stanu USA Henry’ego Lewisa Stimsona, dotyczące „incydentu mukdeńskiego”. Stimson przekazał przedstawicielom Japonii i Chin w Waszyngtonie notę stwierdzającą, iż USA nie uznają de facto żadnego układu lub sytuacji, które mogłyby przynieść szkodę prawom rządu Stanów Zjednoczonych lub ich obywateli w Chinach. Kopie oświadczenia o treści: „Stany Zjednoczone nie uznają żadnego porozumienia chińsko-japońskiego, które mogłoby naruszyć prawa rządu amerykańskiego czy obywateli amerykańskich w Chinach, ani żadnej sytuacji wytworzonej przez środki gwałtu sprzeczne z Paktem Brianda-Kellogga”. Stimson rozesłał do Londynu i Paryża, zachęcając tamtejsze rządy do ogłoszenia podobnych deklaracji.



Doktryna Kirkpatrick – to doktryna polityki zagranicznej opracowana przez ambasador Stanów Zjednoczonych przy Organizacji Narodów Zjednoczonych Jeane Kirkpatrick w 1980 r. na podstawie opublikowanego eseju pt. „Dyktatury i podwójne standardy” (Dictatorships and Double Standards). Doktryna Kirkpatrick została wykorzystana do uzasadnienia amerykańskiej polityki zagranicznej w okresie zimnej wojny, która głosiła, że w krajach Trzeciego Świata, w tym również w Ameryce Łacińskiej USA mają do czynienia z prawicowymi reżimami, które powinny popierać oraz siłami lewicowo-komunistycznymi, które powinny zwalczać. Dodatkowo doktryna akcentowała fakt ewoluowania ustrojów prawicowych w kierunku demokratycznym w polityce, a liberalnym w gospodarce. Doktryna Kirkpatrick wywarła duży wpływ na politykę zagraniczną administracji prezydenta Ronalda Reagana, która wspierała działania antykomunistyczne np. w Gwatemali (do 1985), Filipinach (do 1986) i Argentynie (do 1983).

 

Doktryna Johnsona – wytyczne amerykańskiej polityki zagranicznej ogłoszone w 1965 przez prezydenta Stanów Zjednoczonych L.B. Johnsona. Zakładała aktywne przeciwstawianie się próbom rozszerzenia wpływów komunizmu w państwach położonych na półkuli zachodniej. Stanowiła uzasadnienie amerykańskiej polityki interwencjonizmu prowadzonej w sytuacji zagrożenia interesów Stanów Zjednoczonych (operacja wojsk amerykańskich w Dominikanie w 1965, lądowanie na Grenadzie 1983).

Doktryna Powella (ang. The „Powell Doctrine”) − program polityki zagranicznej USA sformułowanej i afirmowanej przez Colina Powella. Doktryna Powella przedstawia wizję i podejście do efektywnych i zdecydowanych działań wojskowych. Colin Powell pełniący funkcję Przewodniczącego Kolegium Połączonych Szefów Sztabów (Joint Chiefs of Staff - JSC – jest to najwyższe stanowisko wojskowe w Departamencie Obrony) współdowodził oddziałami amerykańskimi podczas I wojny w Iraku w latach 1990-91. Jako strateg wojskowy uważał, że działania wojskowe powinny być stosowane w ostateczności, gdy zawiodą metody dyplomacji i tylko wtedy, gdy istnieje wyraźne zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Do udziału w konflikcie zbrojnym powinno dochodzić tylko wówczas, gdy przewaga strony jest druzgocąca w stosunku do użytych sił wroga, a szanse na sukces są maksymalne przy minimalnej możliwość poniesienia strat. Twierdził, że wroga najlepiej atakować z powietrza, sprowadzając straty własnych ludzi do minimum. Amerykańskie bezzałogowe samoloty zmieniły charakter pola walki oraz stały się nowym ważnym elementem przemysłu obronnego. Elementem takiego podejścia było zastosowanie tej strategii podczas operacji Pustynna Burza w 1991 roku.

Doktryna Clintona – pod określeniem tym kryją się założenia amerykańskiej polityki zagranicznej, którymi kierował się podczas swojej prezydentury Bill Clinton. Nie istnieje jeden dokument, czy jedno przemówienie jasno deklarujące tę doktrynę. Jednak 26 lutego 1999 Clinton stwierdził, że Stany Zjednoczone nie będą angażować się w te konflikty, w których nie są zagrożone ich interesy. Doktryny nie zmieniają późniejsze jego oświadczenia o niedopuszczalności ludobójstwa, bowiem Stany Zjednoczone nie reagowały we wszystkich takich przypadkach.

 

Doktryna Busha – przyjęta przez administrację prezydenta Stanów Zjednoczonych George'a W.Busha linia polityki zagranicznej. Jej głównym założeniem jest koncepcja "wyprzedzającego uderzenia", która stwierdza, że USA mają prawo do prewencyjnego ataku militarnego na każde państwo, które stanowi lub może stanowić zagrożenie dla Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z tymi założeniami USA rozpoczęły inwazję na Irak w 2003 roku, nazywaną II wojną w Zatoce Perskiej. Doktryna Busha jest mocno krytykowana na całym świecie, również w samych Stanach Zjednoczonych. Zarzuca się jej przede wszystkim ignorowanie autorytetu ONZ, wzniecanie nowych konfliktów w zapalnych częściach świata oraz eskalację konfliktu między Zachodem a cywilizacją islamską. Doktryna Busha przewiduje, że USA mają wspierać rozprzestrzenianie się klasycznego liberalizmu – jego instytucji i wartości. Celem ma być osłabianie dyktatur i zastępowanie ich rządami wyłonionymi przez narody.

 

Doktryna Weinbergera – Caspar Weinberger sformułował założenia działań obronnych Stanów Zjednoczonych już w 1984 roku. Stały się one „doktryną obronną”, która bez większych zmian realizowana była do czasów prezydentury Georga W. Busha. Bill Clinton  w czasie swojej prezydentury pozostał wierny założeniom Weinbergera, ale dodał do nich tezę o niedopuszczalności ludobójstwa. Podstawowe punkty tej doktryny to:

• Stany Zjednoczone nie powinny angażować swoich sił zbrojnych, jeśli podstawowe interesy Stanów Zjednoczonych lub ich sojuszników nie zostały zagrożone.
• Wojna to ostateczny środek polityki Stanów Zjednoczonych, dlatego wybór tej drogi wymaga zastosowania wszystkich koniecznych środków. Decydując się na rozwiązania siłowe należy wykazać niewzruszoną wolę zwycięstwa.
• Podjęte działania wojenne powinny mieć szerokie i głębokie poparcie opinii publicznej oraz Kongresu.
•  Podjęcie działań wojennych powinno być poprzedzone gruntownym przygotowaniem sił zbrojnych.
• Cele wojskowe oraz polityczne powinny być jasne i czytelne, a zarazem jasno zdefiniowane.
• Dobór sił i środków powinien wynikać z potrzeb militarnych, z kolei związek pomiędzy celami a siłami zbrojnymi (ich rozmiarem, składem, zadaniami) musi podlegać ciągłemu przeglądowi.

Plan Rapackiego - polski projekt utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej. Był kontynuacją polskich wysiłków dyplomatycznych w dziedzinie częściowych kroków rozbrojeniowych. Jedną z bezpośrednich przyczyn sformułowania koncepcji strefy bezatomowej był impas w rokowaniach Podkomisji Rozbrojeniowej ONZ w Londynie. W 1957 na XII sesji ZO ONZ minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki złożył oświadczenie o gotowości Polski wprowadzenia w życic zakazu produkcji i magazynowania broni jądrowej na swoim terytorium, pod warunkiem przyjęcia takich zobowiązań przez oba państwa niemieckie. Czechosłowacja wyraziła gotowość przyłączenia się do strefy. Pełniejsza wersja planu Rapackiego została zawarta w memorandum rządu PRL z 14 lutego 1958 wręczonym przedstawicielom dyplomatycznym Belgii, CSRS, Danii, Kanady, NRD, USA, W Brytanii i ZSRR oraz RFN. 

 

 

 

 

 

 Piotr Żak – rocznik 1990, magister stosunków międzynarodowych (Uniwersytet Jagielloński) oraz magister amerykanistyki (Uniwersytet Jagielloński), oba tytuły uzyskane w 2014 roku. Zainteresowania naukowe: historia, dyplomacja, prawo międzynarodowe publiczne oraz teologia. Planowany doktorat w zakresie nauk społecznych, stricte stosunków międzynarodowych. W wolnych chwilach: podróże, fotografia przyrody oraz bieganie i jazda na rowerze. Członek Związku Strzeleckiego „Strzelec” Równość Wolność Niepodległość. Numer ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9145-2816.