SPIS TREŚCI:
MOSTY
MOST LAJKONIK
MOST LAJKONIK 2
MOST DĘBNICKI
MOST KRAKUSA
MOST KAROLA I MOST PODGÓRSKI
MOST
KRÓLEWSKI (PONS REGALIS, MOST STRADOMSKI)
WIADUKT KOLEJOWY NA GRZEGÓRZKACH
POZOSTAŁE MIEJSCA
WZGÓRZE WAWELSKIE (AKROPOLIS)
NOWY RATUSZ MIEJSKI / PLAC DUCHA ŚWIĘTEGO
RATUSZ (STARY RATUSZ) I ODWACH RATUSZOWY
SUKIENNICE
WIELKA WAGA
MAŁA WAGA
SPICHLERZ MIEJSKI
PRĘGIERZ
POCZTA GŁÓWNA
HALA TARGOWA NA PODGÓRZU
DOM EGIPSKI
DWOREK „POD PAWIEM” / JUBILAT
DROBNERION
KAWIARNIA CENTRALNA (BISANZA)
KAWIARNIA WÓJCIKIEWICZA "SECESJA" / CZECZOTKA
KINO SCALA (TEATR BAGATELA)
HOTEL KRAKOWSKI
ZAKŁAD OGRODNICZY JÓZEFITÓW
KAMIENICA DĘBNO / PLAC O. ADAMA STUDZIŃSKIEGO
WILLA PRZY UL. GARNCARSKIEJ
DWÓR PRZY UL. BERNARDYŃSKIEJ 17
FABRYKA OCTU, MUSZTARDY I KONSERW OGÓRKOWYCH PRZY UL.
KRÓLOWEJ JADWIGI 31
PAŃSTWOWA FABRYKA CYGAR I WYROBÓW TYTONIOWYCH PRZY UL. DOLNYCH
MŁYNÓW
DAWNY MŁYN PRZY UL. DOLNYCH MŁYNÓW
ROGATKA RAKOWICKA
OSADA RYBAKI
RÓG DIETLA I KRAKOWSKIEJ
PLAC SŁOWIAŃSKI
NOWY KLEPARZ
PLAC KOLEJOWY / PLAC JANA NOWAKA JEZIORAŃSKIEGO
NOWE MIASTO
LOTNISKO RAKOWICE-CZYŻYNY
MURY MIEJSKIE Z BRAMAMI I BASZTAMI
BARBAKAN
BRAMA FLORIAŃSKA (STRAŻAKÓW)
BASZTA STOLARSKA (STOLARZY)
BASZTA CIESIELSKA (CIEŚLI)
BASZTA PASAMONIKÓW (SZMUKLERZY)
BASZTA KATOWSKA
BASZTA MURARZY I KAMIENIARZY
BASZTA BEDNARZY
BASZTA PIERŚCIENNIKÓW (RYNGMACHERÓW)
BASZTA CZAPNIKÓW
BASZTA GRZEBIENIARZY
BASZTA BARCHANNIKÓW
BASZTA BLACHARZY
BASZTA CEKLARZY
BASZTA CYRULIKÓW
BASZTA CZERWONYCH GARBARZY
BASZTA IGLARZY
BASZTA INTROLIGATORÓW
BASZTA KALETNIKÓW
BASZTA "KĘSZA"KARCZMARZY,
PIWOWARÓW I SŁODOWNIKÓW
BASZTA KOWALI
BASZTA KORDYBANIKÓW
BASZTA ŁAZIEBNIKÓW I ŚLEDZIARZY
BASZTA MALARZY, SZKLARZY I
GOŁOŚLAGERÓW
BASZTA MIECHOWNIKÓW
BASZTA MIECZNIKÓW I MYDLARZY
BASZTA NOŻOWNIKÓW
BASZTA PAŚNIKÓW
BASZTA "POD JARZĘBIEM",
"STRAŻNICZA" KARCZMARZY, PIWOWARÓW I SŁODOWNIKÓW
BASZTA PRASOŁÓW (SOLARZY)
BASZTA PROCHOWA
BASZTA PRZEKUPNIÓW
BASZTA PUSTA
BASZTA RUSZNIKARZY
BASZTA RYMARZY
BASZTA SIODLARZY
BASZTA SZEWCÓW (PIERWSZA, PIERWOTNA)
BASZTA SZEWCÓW (DRUGA, WTÓRNA)
BRAMA MIKOŁAJSKA (RZEŹNIKÓW)
BRAMA SŁAWKOWSKA (KRAWCÓW)
BRAMA SZEWSKA (BIAŁOSKÓRNIKÓW)
BRAMA WIŚLNA (ŚLUSARZY I KOTLARZY)
NOWA BRAMA (PIEKARZY)
RONDEL PIERWSZY
RONDEL DRUGI
RONDEL TRZECI
BRAMA GRODZKA (ZŁOTNIKÓW)
BRAMA SKAWIŃSKA (NA KAZIMIERZU)
NIEISTNIEJĄCE KOŚCIOŁY
KOŚCIÓŁ MATKI BOŻEJ KRÓLOWEJ POLSKI NA WOLI JUSTOWSKIEJ
KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA W KRAKOWIE (PODGÓRZE)
KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA MAŁEGO
KOŚCIÓŁ ŚW. WALENTEGO
KOŚCIÓŁ ŚW. FILIPA I ŚW. JAKUBA
KOŚCIÓŁ ŚW. KAZIMIERZA (REFORMATÓW)
KOŚCIÓŁ ŚW. KRZYŻA (SŁOWIAŃSKI, BENEDYKTYNÓW SŁOWIAŃSKICH)
KOŚCIÓŁ ŚW. SZYMONA I ŚW. JUDY (KAPLICA MIŁOSIERDZIA BOŻEGO)
KOŚCIÓŁ ŚW. JADWIGI (BOŻOGROBCÓW)
KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA APOSTOŁA
KAPLICA ŚW. KOLETY
KOŚCIÓŁ ŚW. SEBASTIANA I ŚW. ROCHA (ŚW. FABIANA I ŚW. SEBASTIANA)
KOŚCIÓŁ ŚW. WAWRZYŃCA (ŚW. WAWRZYŃCA I ŚW. BARTŁOMIEJA)
KOŚCIÓŁ ŚW. ZOFII
KOŚCIÓŁ ŚW. DUCHA (DUCHAKÓW)
KOŚCIÓŁ ŚW. GERTRUDY
KOŚCIÓŁ ŚW. MACIEJA I ŚW. MATEUSZA
KOŚCIÓŁ ŚW. SZCZEPANA (JEZUITÓW)
KOŚCIÓŁ ŚW. MARII MAGDALENY
KOŚCIÓŁ ŚW. MICHAŁA I ŚW. JÓZEFA (ŚW. MICHAŁA, KARMELITÓW BOSYCH)
KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY NA ŻŁOBKU (BERNARDYNÓW)
KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA
KOŚCIÓŁ ŚW. ROCHA
KOŚCIÓŁ ŚW. SCHOLASTYKI (ZWIASTOWANIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY I
ŚW. SCHOLASTYKI, BENEDYKTYNEK)
KOŚCIÓŁ ŚW. TOMASZA
KOŚCIÓŁ ŚW. URSZULI (ŚW. JANA BOŻEGO, BONIFRATRÓW)
KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH
WZGÓRZE WAWELSKIE:
KOŚCIÓŁ ŚW. GEREONA (ŚW. MARII EGIPCJANKI)
KOŚCIÓŁ ŚW. JERZEGO
KOŚCIÓŁ ŚW. MICHAŁA
KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY (ŚW. FELIKSA I ŚW. ADAUKTA)
MAPY
ŹRÓDŁA
MOSTY
MOST LAJKONIK
Tymczasowy
most na Wiśle wybudowany w Krakowie na czas generalnego remontu mostu
Dębnickiego w 1998 r. i w tym samym roku zdemontowany. Most wojskowy Lajkonik
zastąpił zlokalizowany tuż obok wyłączony z ruchu na czas remontu most
Dębnicki. Po zakończeniu prac remontowych, objazdowy most składany zdemontowano
i postawiono ponownie w rejonie Zabłocia pod nazwą Lajkonik 2 celem odciążenia
ruchu samochodowego na moście Powstańców Śląskich. Po oddaniu do użytku mostu
Kotlarskiego został zdemontowany 2002 roku.
MOST
LAJKONIK 2
MOST DĘBNICKI
W
latach 1887–1888 w miejscu dzisiejszego mostu Dębnickiego wybudowano
trójprzęsłowy most o konstrukcji kratowej na potrzeby powstającej wówczas kolei
obwodowej. Oprócz torowiska, posiadał on także przejazd dla ruchu kołowego oraz
chodnik dla pieszych. W 1911 r. kolej obwodową zlikwidowano, a z mostu usunięto
torowisko. Most (podobnie jak inne mosty Krakowa) został wysadzony przez
wycofujące się wojska niemieckie w styczniu 1945 r., w wyniku czego został
przeznaczony do rozbiórki. Odbudowano go w dzisiejszym kształcie w 1951 r.
według projektu Władysława Borusiewicza, Zbigniewa Wzorka i Stefana Serafina. W
1998 r. most poddano generalnemu remontowi, wyłączając go całkowicie z ruchu.
Remontowany obiekt zastąpił składany most wojskowy Lajkonik, który
zlokalizowano tuż obok, a po zakończeniu prac remontowych zdemontowano.
Stan obecny:
Proponowana przebudowa wg projektu Tadeusza Wojciechowskiego:
Proponowana przebudowa wg projektu studentów AGH:
MOST KRAKUSA
W
latach 1908-1913 roku Podgórze ze Śródmieściem połączył Most Krakusa zwany
zwyczajowo III mostem. W 1915 roku dokonano tu uroczystego połączenia Krakowa z
Podgórzem. Podobnie jak w Budapeszcie niemieccy okupanci wycofujący się z
miasta wysadzili konstrukcję mostu w 1945 roku. Wyremontowaną przeprawę otwarto
23 lutego 1945 roku. Niestety w 1971 roku konstrukcję przebudowano pod
kierownictwem Mostostalu. Dziś most znany jest jako Most Powstańców Śląskich o
raczej niewielkich walorach estetycznych.
MOST KAROLA I MOST PODGÓRSKI
Połączenie
Kazimierza z Podgórzem zawsze było ważnym elementem szlaków komunikacyjnych. W
1802 roku oddano do użytku drewniany Most Karola, którym jako pierwszy Wisłę
przekroczyć miał Karol Habsburg. Most nie przetrwał zbyt wielu lat. W 1813 roku
zniszczyła go jedna z największych powodzi w historii Krakowa. W latach
1844-1850 władze Wolnego Miasta Krakowa podjęły kolejną próbę połączenia
Kazimierza z będącym wówczas odrębnym miastem Podgórzem. Mosty ustawione w
pobliżu dzisiejszej ul. Mostowej nie miały zbyt wiele szczęścia. Most Podgórski
chciano rozebrać jeszcze przed I wojną światową. Ostatecznie ze względu na zły
stan most zamknięto w 1925 roku. Po niewielkim remoncie posłużył jeszcze kilka
lat. W 1933 roku przystąpiono do budowy nowej przeprawy – IV mostu znanego dziś
jako most Józefa Piłsudskiego. Nowa konstrukcja była gwoździem do trumny mostu
zwanego wówczas starym mostem podgórskim. W czerwcu 1936 roku analiza stanu
technicznego wykazała konieczność natychmiastowego zamknięcia mostu, który
wkrótce rozebrano. Jeszcze przed wojną w 1936 roku stwierdzono, że “należy
bezwzględnie wybudować w tem miejscu kładkę dla ruchu pieszego”. Na kładkę
trzeba było poczekać do XXI wieku.
MOST KRÓLEWSKI (PONS REGALIS, MOST STRADOMSKI)
nieistniejący
dziś most na również nieistniejącej już odnodze Wisły w Krakowie. Łączył on
Stradom z Kazimierzem, znajdował się w miejscu dzisiejszych Plant Dietlowskich
u wylotu ulic Stradomskiej i Krakowskiej. Miał konstrukcję drewnianą. Mianem
most Królewski określano także całe przedmieście Stradom. Most powstał jako
przeprawa przez wytyczone w XIII w. nowe koryto Wisły. Wraz z pierwotnym
korytem (nazwanym później Zakazimierką) utworzyło ono bowiem wyspę, na której w
1335 r. król Kazimierz III Wielki założył miasto Kazimierz. Rozwój miasta
niejako wymusił budowę mostu łączącego je z Wawelem. W latach 1878–1880
postanowiono zasypać koryto Wisły przebiegające wzdłuż dzisiejszych Plant
Dietlowskich, co spowodowało likwidację znajdującego się tam mostu Stradomskiego,
stanowiącego do wtedy najważniejszą przeprawę w mieście. W czerwcu 2019 podczas
remontu drogi na ulicy Dietla natrafiono na pozostałości mostu.
WIADUKT KOLEJOWY NA GRZEGÓRZKACH
Pierwotnie
most na Starej Wiśle ukończony w 1863 roku, a od 2. połowy XIX wieku wiadukt
nad ulicą Wielopole na Grzegórzkach w Krakowie. Most ma 98 m długości i 12 m
szerokości, został zbudowany dla linii kolejowej dwutorowej. Składa się z 5
przęseł (o wysokości 7 m i rozpiętości 11 m) opartych na kamiennych filarach
oraz łukowych sklepień zbudowanych z cegły. W latach 1878-1880, gdy zasypano
dawne koryto Wisły, most stał się wiaduktem i pozostał nim do dziś. Jest jednym
z najstarszych zachowanych mostów krakowskich. Po jego wschodniej stronie (od
ul. Grzegórzeckiej) w kręgach nad filarami wciąż widnieją cyfry z datą jego
otwarcia, a od strony ul. Józefa Dietla do lat 50. XX w. umieszczone były
litery GKLB (oznaczające Galizische Karl Ludwig Bahn).
POZOSTAŁE MIEJSCA
WZGÓRZE WAWELSKIE
Niesamowita wizja przebudowy i rozbudowy Wzgórza Wawelskiego sprzed 100 laty, zaproponowana przez Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego. Tzw. "Polskie Akropolis" miało stanowić centrum duchowe, polityczne i kulturalne kraju. Projekt zakładał, że pojawią się, m.in. monumentalne gmachy parlamentu, siedziby Akademii Umiejętności, Muzeum Narodowego i kurii biskupiej. Według wizjonerskiego pomysłu odbudowano by - "z pietyzmu dla przeszłości", jak pisał Ekielski - kościoły św. Michała i św. Jerzego, zburzone przez Austriaków. Na zboczu wzgórza przewidziany był teatr grecki (amfiteatr z 700 siedzeniami wykutymi w skale), a niżej stadion do rozgrywania zawodów sportowych. Jak wyglądałby Wawel, gdyby tę wizję zrealizowano?
Widok na Wzgórze Wawelskie - XVII/XVIII wiek:
NOWY RATUSZ MIEJSKI
Projekt
nowego Ratusza Miejskiego, który miał stanąć nieopodal Teatru im. Juliusza
Słowackiego na Placu Ducha Świętego. Wizja dosyć śmiała, budowla majestatyczna,
niezależnie od wersji projektu. Swobodnie mógłby konkurować z ratuszem
wrocławskim, jeśli chodzi o styl.
Projekt
i usytuowanie Ratusza. Dodatkowo zdjęcie Państwowej Szkoły Przemysłowej przy
al. Mickiewicza projektu S. Odrzywolskiego:
Projekt Odrzywolskiego zakładał, że Ratusz będzie główną dominantą na pl. św. Ducha, kościół św. Krzyża niejako na drugim planie, ale w całości widoczny z chodnika ulicy Szpitalnej :), "...dla wypoczynku i wytchnienia radnych o obok sali radnej będzie osobne foyer z terasą od placu teatralnego". Wszystko owiane będzie duchem Renesansu.
Projekt
i usytuowanie Ratusza. Dodatkowo zdjęcie Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
projekt A. Gravier:
Według
tego projektu główna fasada zajmuje środek placu św. Ducha, a część boczną
tworzy oficynę. Kościół w niczym nie zawadza Ratuszowi. Po środku placu ma stać
pomnik lub figura. "Ratusz będzie miał dwa wejścia: jedno główne pod
wieżą, drugie boczne z ulicy św. Krzyża. Sala posiedzeń będzie w formie
amfiteatru. W górnej części tej sali z wchodem z drugiego piętra znajdują się
galerie i loże dla widzów”.
Projekt
i usytuowanie Ratusza. Dodatkowo zdjęcie Domu po Globusem projekt T.Stryjeński
i F. Mączyński:
"Z
powodu rozszerzenia się placu ku ulicy Szpitalnej, od tej ulicy umieszczono
najszerszą część budynku. Spadek terenu ku ulicy św. Krzyża zużytkowano w ten
sposób, iż sutereny nie zagłębiają się w teren, lecz stanową pierwszą
kondygnację ponad terenem. Wjazd od strony ul. św. Krzyża, wyjazd na ulicę św.
Marka poprzez obydwa podwórza".
Projekt
i usytuowanie Ratusza. Dodatkowo zdjęcie Ratusza w Kaliszu projekt S.Pajzderski:
Główne
wejście jest z placu św. Ducha na narożniku ul. Szpitalnej. Jako materiał
fasadowy dla głównych fasad, oraz dla wszystkich form architektonicznych —
piaskowiec, przy ulicach bocznych — tynk, a na pokrycie dachów — czerwoną
dachówkę.
Projekt
i usytuowanie Ratusza. Dodatkowo zdjęcie Domu Sujskiego na pl. Wszystkich
Świętych projekt W. Ekielski:
"Ul.
św. Krzyża, dziś nie ludna, po wybudowaniu ratusza drugą po ul. Szpitalnej
będzie bardzo ważną arterią komunikacyjną, stanowić ona bowiem będzie
najkrótsze połączenie tego punku miasta z ulicą Grodzką i Kazimierzem i odejmie
znaczną część ruchu osobowego i wozowego przez już i tak dziś bardzo ruchliwą a
nie dość szeroką ul. Szpitalną. (...) Klatka schodowa zewnętrza stanowi osobliwą
ozdobę budynku, ale nadto w czasie niezwykłych uroczystości stanowić będzie
motyw wysoko dekoratywny i barwny; może kiedyś Rada miejska z Burmistrzem i
Zastępcami swymi na czele idąc na ratusz krakowski widzianą tu i witaną będzie
przez lud krakowski!!! (...) Budowa, która nie mogłaby być gdzie indziej jak w
Krakowie postawiona! Faktycznie, ni to Sukiennice ni to Collegium Maius...”.
Architekt
Wincenty Dylewski w Berlinie:
"Wejść
ma budynek 4, t. j.: główne w pośrodku frontu, poboczne z ulicy Szpitalnej,
tylne w pośrodku fasady przy ulicy św. Marka i w lewym skrzydle frontowym,
prowadzące do pomieszczeń znajdujących się w suterenach. Dachy mają być
odpowiednio do stylu wysokie, pokryte zwyczajną dachówką, wieża i wieżyczki
pokryte miedzią. U głównego wejścia umieszczone są dla ozdoby pod baldachimami
4 figury z kamienia, które mogłyby przedstawiać królów Kazimierza, Jagiełłę,
Jadwigę i Zygmunta Starego. W pośrodku szczytu frontowego wykuty herb miasta
Krakowa".
RATUSZ (STARY RATUSZ) I ODWACH RATUSZOWY
Rynek miasta bez ratusza. Brzmi dziwnie, ale kiedyś wcale tak nie było. Ratusz w Krakowie (istniejący w latach ok. 1300–1820) – to budowla wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku, dziś nieistniejąca, jedna z najstarszych w Polsce siedzib władz miejskich w średniowieczu i czasach nowożytnych. Budynek był położony w południowo-zachodniej części Rynku, prostopadle do Sukiennic, zburzony został w 1820 roku. Ratusz stanowiła kamienna (koloru czerwonego), początkowo dwukondygnacyjna (później trzykondygnacyjna) budowla wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 30 na 10 metrów. Do budynku od południowego wschodu przylegała wieża ratuszowa, przestrzeń pomiędzy ratuszem a wieżą zajmował wewnętrzny dziedziniec, zamknięty z dwóch pozostałych stron przez mur z galerią dla straży i kabaty/kazamaty, czyli więzienie. Do ratusza od strony północnej przylegał spichlerz, a od południowej – wieża ratuszowa. Główne wejście do ratusza znajdowało się od strony Sukiennic. Nad bramą wisiały trzy kamienne tarcze z herbami Rzeczypospolitej, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Krakowa. We wnętrzu ratusza na parterze znajdowała się obszerna sień z kominkiem, schodami i drzwiami do Izby Pańskiej. W Krakowie wciąż podziwiać i zwiedzać można wieżę ratuszową będącą pamiątką po ratuszu, ale jeszcze niedawno na Rynku stała jeszcze inna budowla pamiętająca stary ratusz. Odwach ratuszowy w Krakowie był niemym świadkiem odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Aż do 1934 roku codziennie w południe odbywała się przy nim uroczysta zmiana warty będąca pamiątką po ustąpieniu zaborczych władz w dniu 31 października 1918 roku. Odwach z 1782 roku przetrwał I wojnę, przetrwał II wojnę, ale nie przetrwał w “wyzwolonej Polsce”. Zburzono go błyskawicznie po dojściu komunistów do władzy już w 1946 roku.
Odwach Ratuszowy (1782-1946) – nieistniejąca już wartownia zlokalizowana niegdyś na Rynku Głównym w Krakowie przy wieży ratuszowej.
Ratusz Krakowski (makieta, stan z 1787):
Plan ratusza, wieży, spichlerza i kabatów z 1802, według J. Brodowskiego:
Renesansowe Sukiennice istniejące do 1879:
Sukiennice w 1930:
Stała
na Rynku Głównym pomiędzy Kościołem św. Wojciecha a Sukiennicami i Ratuszem. Wielka
Waga (tzw. Waga Ołowiowa) – nieistniejący już jeden z dwóch budynków wagi
miejskiej na Rynku Głównym w Krakowie. Wielka Waga prawdopodobnie początkowo
była budowlą drewnianą (pierwsze wzmianki pochodzą z 1302 roku), jednak w
drugiej połowie XIV wieku została przebudowana na murowaną. Wagę Ołowiową
wyburzono w 1868 roku (ew. 1875 roku). Budynek Wagi Ołowiowej (ważono w niej
miedź, ołów i żelazo) zlokalizowany był pomiędzy Sukiennicami a kościołem św.
Wojciecha. Waga Wielka była budynkiem dwupiętrowym o szerszej części dolnej,
stąd też zwano ją niekiedy „Kałamarzem”. Wspomniana jest w przywileju króla
Kazimierza Wielkiego z roku 1358, następne wzmianki (pensa major) pochodzą z
roku 1369 i 1390. Później wspomniana w początku wieku XV i XVI. Pod koniec XVI
w. budynek Wagi Wielkiej był bardzo zrujnowany, więc w roku 1594 podjęto
decyzję o jego gruntownym remoncie. Pracami objęto fundamenty, sklepienia,
odrzwia, okna i dach. W średniowieczu krakowska Wielka Waga należała ponoć do
największych tego typu budynków użyteczności publicznej w Europie. Znajdowały
się w niej przyrządy związane z pomiarami handlowymi, w tym wzorce wag,
odważniki, oficjalna waga miejska. Budynek Wielkiej Wagi był dużym obiektem, z
halą o powierzchni około 100 m2. W podziemiach były składy handlowe. Ważono
towary powyżej jednego cetnara (czyli około 50 kg). Opis wyposażenia Wielkiej
Wagi zachował się w dokumencie z 1747 roku: „W tej wadze belek drewniany i
szale żelazem okute z łańcuchem, gwintów spiżowych cetnarowych N. 13, detto
żelaznych N.3, cetnarowych 1”. W zespole wielkiej wagi działała topnia srebra. W
XVIII w. do budynku Wagi Wielkiej przeniesiono z piętra Sukiennic kramy z
„towarami norymberskimi”. Towary te, tj. karty, obicia na ściany i meble, igły,
nici i wstążki, sprzedawano na piętrze. W pierwszych latach XIX w. na parterze
umieszczono strażnicę wojskową (odwach), a sam budynek uzyskał nazwę „Komisji”.
Zachowane źródła ikonograficzne i plany z tego okresu wskazują, że Komisja była
gmachem wolno stojącym, wzniesionym na rzucie kwadratu, o szerokim parterze i
dwóch piętrach zwieńczonych attyką. Szczyt elewacji ozdobiony był umieszczonymi
w płytkich framugach malowidłami (już wtedy zatartymi), przedstawiającymi
kolorowe postacie władców i wodzów starożytnych. Ściany wewnętrzne dolnej
części budynku pokrywały napisy zawierające wiadomości o ważniejszych
wydarzeniach w Polsce i Krakowie. Były to informacje o pożarach, zarazach,
trzęsieniach ziemi, powodziach i innych klęskach, z podaniem daty ich
wystąpienia. Około roku 1870 został zbudowany nowy budynek odwachu u podnóża
wieży ratuszowej. Wówczas Waga Wielka została zburzona. Pozostałości po budynku
Wielkiej Wagi znajdują się w podziemiach rynku (ok. 3–4 metrów pod
powierzchnią). Podczas prac archeologicznych prowadzonych w latach 2005–2010
odkryto posiadający stemple króla Władysława Łokietka bochen ołowiu o wadze
blisko 700 kg, datowany na początek XIV wieku. Bochen ołowiu – odlana sztuka
ołowiu w kształcie okrągłego bochenka chleba, przeznaczony do handlu hurtowego
– był jednym z trzech najważniejszych towarów eksportowych średniowiecznego
Krakowa, obok plastrów miedzi i bałwanów soli. Bochen krakowski zachował się w
całości, jest to jedyny taki obiekt na świecie.
MAŁA
WAGA
Mała
Waga (tzw. Waga Woskowa) – nieistniejący już jeden z dwóch budynków wagi
miejskiej na Rynku Głównym w Krakowie. Budynek krakowskiej Wagi Woskowej
zlokalizowany był po wschodniej stronie Kramów Bogatych w stronę Kościoła
Mariackiego pomiędzy ówczesną Wielką Wagą a dzisiejszym Pomnikiem Adama
Mickiewicza vis a vis Kamienicy Szarej i Montelupich. W budynku tym, który miał
charakter użyteczności publicznej, mieściła się oficjalna waga miejska do
ważenia towarów o wadze do jednego cetnara (64,8 kg): wosku i przypraw
korzennych, a także mydła, ałunu, żywicy. Na piętrze mieścił się cech kuśnierzy
(Dom Kuśnierski). Pierwsze wzmianki o wadze datowane są na lata 90. XIV wieku.
Budynek o kształcie prostokąta o wymiarach 26,5 × 11,7 m, miał dłuższe boki
piętra nadwieszone na kamiennych kroksztynach. W okresie renesansu został
przebudowany prawdopodobnie przez Gasparo Arcaniego de Mesco. Zwieńczono go
wtedy renesansową attyką z herbami króla i postaciami Samsona, Dariusza,
Scypiona i Kserksesa I. Pierwsze informacje o istnieniu w Krakowie Wagi Małej
pochodzą z roku 1358, ale trudno ustalić, czy była ona usytuowana na miejscu
późniejszej lokalizacji. Pensa minor występuje w źródłach także w roku 1364,
1390, 1397, 1416 i 1490. Umieszczenie Domu Kuśnierskiego w pomieszczeniach Wagi
Małej nastąpiło prawdopodobnie na początku XV wieku. Pierwsze wzmianki o nim
znajdują się w notatce z 1416 roku, ale nie potwierdza ona jednoznacznie
wspólnej lokalizacji. Natomiast zapiska z 1490 roku stwierdza wyraźnie, że obie
te instytucje mieściły się w jednym budynku. W roku 1523 prowadzono prace przy
przebudowie lub rozbudowie. Również w roku 1594 prowadzono prawdopodobnie roboty
remontowe. Z roku 1625 pochodzi potwierdzenie istnienia „domu cechu
kusznierskiego nad Małą Wagą”. Obiekt funkcjonował przez cały wiek XVII i
XVIII, ale zaczął popadać w ruinę. W latach 1748–1749 przeprowadzono remont,
wspierając budynek masywną szkarpą i ozdabiając inskrypcjami autorstwa Andrzeja
Canglera. Wagę Woskową wyburzono w 1801 roku.
SPICHLERZ MIEJSKI
Nieistniejący
już budynek zlokalizowany na Rynku Głównym w Krakowie, przylegający do budynku
ratusza. Był dwa razy większy od ratusza. Miał attykę pokrytą malaturami z
wizerunkami królów. W podziemiach spichlerza znajdowała się Piwnica Świdnicka.
Był jasnego koloru, w przeciwieństwie do ceglanego ratusza. Pierwotnie
zbudowany w latach 1561-1563 przez Stanisława Flaka i Włocha Antoniego, choć
kilkakrotnie przebudowywany, ostatecznie ukształtowany w latach 1632-1636.
Spichlerz wyburzono w 1820. W latach 1943-1944 zniszczono część piwnic dawnego
spichlerza, budując tam zabezpieczenie przeciwpożarowe Starego Miasta.
Niemieccy okupanci opracowali wtedy niezrealizowane nigdy plany odbudowy
spichlerza i połączenia go z Sukiennicami.
PRĘGIERZ
Pręgierz
na Rynku Głównym w Krakowie – pręgierz, który stał na krakowskim rynku
naprzeciw Pałacu Spiskiego. Był to kamienny słup służący do publicznej chłosty
i piętnowania. Pierwsze wzmianki o nim znajdują się w dokumentach miejskich w
XVI wieku. Przy krakowskim pręgierzu wykonywano także wyroki cenzury
kościelnej. Przy pręgierzu ("u pręgi") wymierzano również karę na
złodziejach złapanych w ciągu dnia na kradzieży rzeczy o wartości poniżej 3 zł.
Za pierwszą udowodnioną kradzież cechowano złoczyńcę na twarzy, za drugą
obcinano mu uszy, a za trzecią wypalano żelazem krzyż na czole. Kolejne
przestępstwo o podobnym charakterze było już karane szubienicą. Nóż do
obcinania uszu złodziejom wisiał na widocznym miejscu przy wejściu do Sukiennic
od strony wschodniej. Za drobne przestępstwa skazywano na "siedzenie w
kunie", czyli przykucie do pręgierza przy pomocy łańcuchów z żelaznymi
zamykanymi obręczami. Była to przede wszystkim kara kościelna, którą wymierzano
z wyroku proboszcza, pana wsi lub sołtysa, za niemoralne prowadzenie się,
pracowanie w niedziele i święta, nieposzanowanie rodziców, dawanie złego
przykładu dzieciom i za awanturnictwo. Kara ta trwała zazwyczaj kilka godzin.
Krakowski pręgierz dziś służy jako podstawa figury przy cmentarzu w Mydlnikach:
RYNEK GŁÓWNY WCZORAJ I DZIŚ
WILLA ROŻNOWSKICH
Willa wzniesiona w 1891 roku na Dębnikach stała się właściwie symbolem utraconych zabytków Krakowa. Gigantyczny neogotycki budynek z charakterystyczną wieżyczką górował nad brzegiem Wisły na przeciwko Wawelu. Czerwony budynek należący do rodziny Rożnowskich, przemysłowców mających w Krakowie fabrykę mydła słynną z produkcji mydła Biały Jeleń, zbudowano na terenie zalewowym miejscowości włączonej później do Krakowa. Położna na Cyplu Dębnickim willa w swojej dość krótkiej historii kilkukrotnie zalana została przez wody największej polskiej rzeki. Jeszcze przed I wojną światową próbowano wyrzucić rodzinę z pięknej nadwiślańskiej posiadłości. Cypel utrudniać miał żeglugę tworząc zawirowania nurtu, chciano też uregulować koryto Wisły. W 1920 roku willę odebrało państwo na szczęście wypłacając właścicielom stosowne odszkodowanie. Nie przystąpiono do wyburzania budynku. Ulokowano w nim Dyrekcję Dróg Wodnych. W 1925 roku Kraków nawiedziła kolejna powódź Pod wodą znalazły się m.in. Błonia i Park Jordana, okolice dzisiejszej ul. Piłsudskiego i teren, w którym obecnie stoi gmach główny Muzeum Narodowego czy pl. Na Groblach. Wielka woda nadeszła też w 1931 roku. Willa przeszła do historii w 1938 roku. W jej miejscu zrobiono plażę zalaną po budowie stopnia wodnego na Dąbiu w czasach komuny.
POCZTA
GŁÓWNA
Róg
Wielopole i Westerplatte (Potockiego) to jedno z najbardziej
charakterystycznych miejsc w Krakowie – gmach pocztowy wzniesiony w latach
1887-1889 według projektu Karola Knausa i Tadeusza Stryjeńskiego. Według
oryginalnego neorenesansowego projektu powstał gmach z ryzalitem zakończonym
kopułą. Przechodząc się Plantami i widząc szczyt budynku można było poczuć się
nieco podobnie jak na Wałach Hetmańskich we Lwowie spoglądając na mieszczący
się tam znacznie bardziej okazały gmach Galicyjskiej Kasy Oszczędności. W
czasach międzywojennych rozwój poczty wymusił przebudowę pocztowego budynku w
Krakowie. Podniesiono go o dwa piętra i przebudowano w stylu modernistycznym.
Kolejnej przebudowy poczta doczekała się w czasach niemieckiej okupacji, a
także w czasach PRL. Obecny stan to wynik przebudowy z lat 1993-96.
Budynek do lat 30-XX wieku:
Budynek po przebudowie w latach 90-XX wieku (stan obecny):
HALA
TARGOWA NA PODGÓRZU
Przed
budową mostu Piłsudskiego na Podgórzu funkcjonowała ceglana hala targowa u zbiegu
ul. ulic 3 Maja, Kalwaryjskiej i Rejtana. Budynek został rozebrany niedługo po
budowie nowego IV mostu oficjalnie oddanego do użytku w czwartek 19 stycznia
1933 roku o godzinie 11. Przejście przez most było płatne. Od pieszych i
zwierząt domowych pobierano 5 gr, od wozu 10 gr, od samochodu i przyczepki po
20 gr. By wytyczyć nową wygodniejszą drogę dojazdową w latach 1934-35 rozebrano
nie tylko zapomnianą dziś halę targową, lecz również budynki przy ul.
Krakowskiej.
Dzisiejsze miejsce po Hali Targowej:
DOM
EGIPSKI
Jest,
ale go nie ma… Przy obecnym skrzyżowaniu ulic Retoryka i Smoleńsk w latach
1893-1896 na zlecenie kamieniarza i rzeźbiarza Józefa Kuleszy wybudowano z
pozoru nie wyróżniająca się niczym kamienicę, która kiedyś była prawdziwą
architektoniczną ciekawostką znaną jako Dom Egipski. Co więcej przepływała
przed nim rzeka Rudawa co jeszcze bardziej nadawało mu niepowtarzalnego
klimatu. “Całe jego mury pokryte były motywami ornamentacyjnymi hieroglifów,
świętych ibisów, skarabeuszów i hjeratycznych szakali, stylizowanych postaci
faraonów i nie faraonów – przed bramami stały obelisk i leżały sfinksy,
wreszcie polichromja ścian domu utrzymana była w narodowych barwach egipskich –
w barwach polichromji piramid” – czytamy w Ilustrowanym Kuryerze Codziennym z
14 września 1930 roku. Niestety – cytowany artykuł opisywał już stan w czasie
przeszłym podczas trwającego właśnie “remontu”. Budynek, w którym mieszkał
Alojzy Bunsch przebudowano w stylu modernistycznym. Do naszych czasów
przetrwało zaledwie kilka oryginalnych elementów. W 1904 roku, gdy budynek
zakupił znany Odo Bujwid wzniesiono ogrodzenie dekorowane popiersiami wybitnych
artystów i patriotów – Matejki, Malczewskiego, Asnyka, Pola, Lenartowicza i
Syrokomli. Ogrodzenie zniszczono w latach 60-tych ubiegłego wieku.
DWOREK
„POD PAWIEM”
Pod
adresem Al. Krasińskiego 1 w Krakowie znajduje się budynek projektu Jadwigi
Sanickiej, Oddany do użytku w 1969 roku budynek należący pierwotnie do
Handlowej Spółdzielni Jubilat do dziś wywołuje kontrowersje. Stanął w okolicy
miejsca, w którym kilkanaście lat wcześniej znajdowała się przepiękna willa
zwana Dworem pod Pawiem. Budynek wzniesiono na początku XIX wieku. Elewację
zdobiła płaskorzeźba oka opatrzności i pawia, od którego wziął swoją nazwę.
Jeszcze przed I wojną handlowano tu powozami. W krakowskim wydaniu Czasu z 21
czerwca 1936 roku czytamy o zaplanowanej tu licytacji… automatycznej maszyny do
krajania szynki należącej do Teodora Kopczyńskiego.
DROBNERION
Przechadzając się Plantami mijając róg przylegający do pl. Szczepańskiego trafić można na kawiarnię Bunkier Cafe i obrzydliwy budynek galerii z 1965 roku mieszczącej dziś Bunkier Sztuki. Niewiele ponad 100 lat temu według projektu Jana Zawiejskiego zbudowano tu budynek z przeznaczeniem kawiarnianym w którym uruchomiona została restauracja Drobnera. Będący niedługo później ofiarą pożaru budynek odbudowano niedługo później i mieściły się tu m.in. kinoteatr Wisła, Udziałowa, Ogródek Letni aż wreszcie jedna z kawiarni znanego Jana Bisanza – Pavillon będący filią restauracji i kawiarni Grand Hotel. Niestety kremowy pawilon kawiarniany bezpowrotnie utracono.
Stan obecny:
KAWIARNIA
CENTRALNA (BISANZA)
Warto
przypomnieć o Kawiarni Centralnej i całym budynku znanym jako Dom Antoniego
Strenka przy skrzyżowaniu z ul. Karmelicką przy ul. Dunajewskiego 1. Dziś
mieści m.in. sklep jednej z niemieckich sieci drogeryjnych. Nie ma chyba
mieszkańca Krakowa, który kiedyś nie przeszedł przejściem wykutym w parterze
kamienicy. Nie był to jednak oryginalny pomysł. Kiedyś budynek wyglądał
zupełnie inaczej, a przed kawiarnianym ogródkiem dało się jeszcze zmieścić
szpaler drzew.
KAWIARNIA WÓJCIKIEWICZA "SECESJA"
Kamienica
została zbudowana na murach średniowiecznego domu wzniesionego w 1561 roku
przez Gabriela Słońskiego, znakomitego architekta epoki. Mieszkał w niej owiany
złą sławą rozpustnika i lichwiarza Erazm Czeczotka, burmistrz Krakowa. Za jego
czasów budynek nie ustępował magnackim rezydencjom. W podziemiach budynku
mieściła się łaźnia publiczna, choć jedna z wielu w mieście, ta przyciągała
klientów nieobyczajnymi usługami świadczonymi przez obsługę. Z czasów krwawego
burmistrza Czeczotki niewiele przetrwało do dziś, gdyż kamienica była
wielokrotnie przebudowywana. W 1897 znany kupiec Ignacy Rajal nabywszy budynek
poddał go gruntownej przebudowie. Autor projektu, Karol Scharoch zdecydował o
nadbudowie drugiego piętra, likwidacji charakterystycznych skarp oraz o
umieszczeniu od strony Rynku dużych witryn okiennych. Po gruntownej przebudowie
kamienica stała się nowoczesnym i eleganckim budynkiem, którego – jak wspomina
Krzysztof Jakubowski w książce „Kawa i ciastko o każdej porze” – nie powstydził
by się ówczesny Wiedeń. Fin de siecle’owe wnętrza mieściły na parterze sklep z
ekskluzywnymi meblami i tkaninami dekoracyjnymi, zaś na piętrze kawiarnię pod
znamienną nazwą Secesja, prowadzoną przez Ignacego Wójcikiewicza. Jak pisze
Jakubowski urządzona wytwornie, choć bez zbytniego przepychu, w stylu
adekwatnym do nazwy, oferowała klienteli trzy sale bilardowe, kilka zacisznych
gabinetów, czytelnię czasopism oraz – rzecz do tej pory w Krakowie
niespotykaną - własną salę na kameralne koncerty. Choć zmieniali się właściciele
i zarządcy lokal przetrwał 41 lat, do samego wybuchu II Wojny Światowej. Kawiarnia
Secesja była miejscem spotkań krakowskiej bohemy, gdzie grano w bilard i
szachy, wertowano czasopisma. Intymna aranżacja wnętrz sprawiła, że upodobali
sobie ją socjaliści z PPS. Ponoć bywał tu sam Piłsudski w trakcie spotkań z
emisariuszami Królestwa przed wybuchem rewolucji 1905 roku. Według wspomnień
Boya Żeleńskiego lokal odegrał też niemałą rolę w przemianach obyczajowych w
Krakowie. Żeleński właśnie Secesję wymienia jako pierwszą kawiarnię, w której
zaczęły bywać kobiety, a nawet całe rodziny. W powojennej historii kamienicy
wiele się zmieniło. Budynek został zaadaptowany na potrzeby domu towarowego,
który przetrwał tu do 2009 roku. Zmieniający się popyt na przestrzenie handlowe
w ścisłym centrum miasta, stymulowany przez otwarcie galerii handlowych sprawił,
że powrócono do funkcji jaką kamienica pełniła za czasów Belle Epoque (kawiarnianych).
Stan obecny:
KINO
SCALA (TEATR BAGATELA)
Teatr
„Bagatela” im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego – historia sięga roku 1918, kiedy
Marian Dąbrowski, wydawca i redaktor dziennika „Ilustrowany Kurier Codzienny”,
zainicjował powstanie sceny. Budynek zaprojektował w latach 1918–1919 architekt
Janusz Zarzecki, wnętrza zaprojektował malarz i dekorator Henryk Uziembło. 25
października 1919 odbyła się uroczystość poświęcenia sceny. W roku 1926 na
skutek trudności finansowych przekwalifikowano teatr na kino. Pożar, jaki
wybuchł w nocy 6 na 7 kwietnia 1928, całkowicie zniszczył wnętrze. W 1938 gmach
zmodernizowano według projektu Fryderyka Tadaniera i nazwano "Scala".
Było to najbardziej eleganckie kino Krakowa. W latach 1946-1948 mieścił się
tutaj Teatr Kameralny. Od 1949 roku Państwowy Teatr Młodego Widza. W 1957
powstał w tym miejscu Teatr Rozmaitości. W 1970 roku powrócono do nazwy
Bagatela, a w 1972 nadano mu imię Tadeusza "Boya" Żeleńskiego.
HOTEL KRAKOWSKI
Gmach
Państwowego Banku Rolnego przy Dunajewskiego 8 w Krakowie projektu Wacława
Krzyżanowskiego jest jednym z bardziej charakterystycznych przykładów
modernistycznej architektury w Krakowie. Bank Rolny kupił działkę z początkiem
1937 roku w celu budowy nowej siedziby. “Fakt, że nowy budynek wzniesiony
zostanie u zbiegu 5 ruchliwych ulic budzi szczególne zainteresowanie, jak
zostanie architektonicznie pomyślany” – pisał krakowski Czas 11 lutego 1937
roku. Przystąpiono do rozbiórki budynku. O ostatecznym kształcie nowego gmachu
zdecydowano w lipcu 1937 roku. Kopanie fundamentów pod siedzibę rozpoczęto we
wrześniu 1938 roku. Gmach stanął w miejscu, w którym do lat 30-tych ubiegłego
wieku stał neogotycki budynek projektu Filipa Pokutyńskiego. W miejscu
dzisiejszej siedziby IPN funkcjonował wtedy Hotel Krakowski i łazienki
miejskie.
ZAKŁAD
OGRODNICZY JÓZEFITÓW
Upadek
powstania krakowskiego w marcu 1846 roku oraz powstanie zbuntowanego chłopstwa
zachęconego przez zaborców zwane rzezią galicyjską sprawiło, że sytuacja w
Krakowie i okolicach nieco się zmieniła. Słynny malarz, urodzony w 1800 roku,
Piotr Michałowski postanowił zaangażować się w pomoc dla sierot włóczących się
po miejskich ulicach. W 1846 roku ufundował Zakład Opiekuńczy dla zaniedbanych
chłopców im. św. Józefa. Organizacją zakładu zajęła się specjalnie powołana ku
temu fundacja początkowo pod przewodnictwem Julii Potockiej i Franciszka
Gawrońskiego. Pierwszą siedzibą było mieszkanie przy ul. Brackiej, następnie
rodzinny majątek malarza, aż w końcu w 1858 roku zakład przeniesiono do
widocznego powyżej zespołu budynków – dworu Piotra Michałowskiego i oranżerii. W
zakładzie św. Józefa sieroty miały uczyć się ogrodnictwa, zakład zajmował się
też sprzedażą sadzonek, nasion i cebulek. Zakład działał do lat powojennych.
Dziś działają tu punkty handlowe i usługowe. Pomijając współczesną nadbudówkę,
powiększone otwory okienne i szarą elewację budynki przetrwały w stanie dosyć
przypominającym oryginał.
KAMIENICA
DĘBNO
Na
skwerze u zbiegu ulic Grodzkiej i Podzamcze stał niegdyś dom kapitulny zwany
„Dębno”. Pod koniec XIX w., na fali gwałtownego i chaotycznego rozwoju
budownictwa miejskiego, w miejscu tym (wówczas ul. Grodzka nr 71) wzniesiono
kamienicę czynszową „Dębno”, której nazwa nawiązywała do dawnej budowli.
Okazały, masywny i długi korpus dwupiętrowego gmachu zasłaniał od strony ul.
Grodzkiej część Wawelu z Kurzą Stopką. Kamienica „Dębno” przestała istnieć na
przełomie lat 1940/1941, kiedy to okupacyjne władze niemieckie przystąpiły do
realizacji własnej koncepcji porządkowania otoczenia Wawelu. Obecnie jest to Plac o. Adama Studzińskiego.
WILLA PRZY UL. GARNCARSKIEJ
Willa
(lub kamienica) dr. Zygmunta Lisockiego, że powstała w 1893 roku i że
zaprojektowali ją Franciszek Mączyński i Tadeusz Stryjeński.
DWÓR
PRZY UL. BERNARDYŃSKIEJ 17
FABRYKA
OCTU, MUSZTARDY I KONSERW OGÓRKOWYCH PRZY UL. KRÓLOWEJ JADWIGI 31
PAŃSTWOWA FABRYKA CYGAR I WYROBÓW TYTONIOWYCH PRZY UL. DOLNYCH MŁYNÓW
W
1871 r. rozpoczęto budowę C.K. Fabryki Tytoniu (w niemieckim oryginale: Kaiserlich-Königlich
Tabakfabrik). Po I wojnie światowej był to jedyny w kraju państwowy zakład
produkujący wyroby tytoniowe stała się siedzibą Polskiego Monopolu Tytoniowego,
powołanego w 1922 r., a przekształconego w przedsiębiorstwo 10 lat później. Po
II wojnie światowej nic się nie zmieniło. Dopiero III RP w zasadniczy sposób
odmieniła sytuację. Cygar-Fabryka przy Dolnych Młynów ukończyła działalność,
gdy polska filia międzynarodowego koncernu Philip Morris Polska zadecydowała w
2002 r. o zaprzestaniu przemysłowej eksploatacji zabytkowych obiektów.
DAWNY MŁYN PRZY UL. DOLNYCH MŁYNÓW
Nazwa
ulicy pochodzi od stojących tu niegdyś królewskich Młynów Dolnych. Budowle te
wzniesiono prawdopodobnie w miejscu dawnych młynów wójtowskich z roku 1311.
Pierwsza wzmianka o nich pochodzi z roku 1432. Młyn Dolny zwany inaczej
„Kamiennym” został zniszczony podczas najazdu szwedzkiego. Odbudowany został po
roku 1659. W roku 1777 ukończono budowę murowanego budynku młyna Kamiennego,
który spłonął 18 lipca 1850 roku podczas wielkiego pożaru Krakowa. Młyn został
później odbudowany w skromniejszej formie. Budowla została ostatecznie
rozebrana po roku 1931. Wspomnianą wyżej skromniejszą formę budynku możemy
obserwować na zdjęciu archiwalnym.
ROGATKA
RAKOWICKA
Usytuowana
w okolicy obecnej ul. Lubomirskiego. W tle widać istniejący do dziś mur przy
Uniwersytecie Ekonomicznym oraz kopułę dawnego Schroniska dla Chłopców Księcia
Aleksandra Lubomirskiego - obecnie siedziby UEK.
OSADA
RYBAKI
W
niewielkiej odległości do jednego z najważniejszych polskich zabytków wcale nie
tak dawno stały ubogie chaty Osady Rybaki rozłożonej od Wawelu po ujście Starej
Wisły. Osady próbowano pozbyć się kilkukrotnie. Po raz pierwszy wygoniono ją z
podnóży zamku już w 1706 roku, wróciła jednak na swoje pierwotne miejsce.
Później rozkaz usunięcia chat wydał zaborca austriacki. Z przeniesieniem się na
drugą stronę Wisły zwlekano dosyć długo. Większość domów, zarówno tych biednych
jak i bardziej wystawnych wzniesionych nieco później przez bogatszych mieszkańców
miasta, zniknęła bezpowrotnie z początkiem ubiegłego wieku w czasach I wojny
światowej. Inaczej być nie mogło – teren wykorzystano do regulacji koryta
Wisły, a dziś są tu bulwary wiślane.
RÓG
DIETLA I KRAKOWSKIEJ
PLAC
SŁOWIAŃSKI
Miejsce,
w którym do 1817 roku stał kościół św. Krzyża. Został on ufundowany przez
Władysława Jagiełłę i Jadwigę w 1390 r. dla benedyktynów obrządku
słowiańskiego. Stąd kościół nazywano też "słowiańskim" i taką nazwę
nadano powstałemu po jego wyburzeniu placowi.
NOWY
KLEPARZ
Kiedyś
miejsce na przeciwko gmachu firmy Herbowo, zajmującej się wówczas produkcją
bibułek papierosowych, wyglądało nieco inaczej. Bez budynków targowiska Nowy
Kleparz plac wyglądał zupełnie bardziej reprezentacyjnie. Po prawej stronie
kadru z 1941 roku widać kilka budynków, które nie przetrwały przebudowy i
rozwoju tej części Krakowa.
Stan obecny:
PLAC
KOLEJOWY (PLAC JANA NOWAKA JEZIORAŃSKIEGO)
W
czasach, gdy w Krakowie wciąż korzystano ze starego budynku dworca Kraków
Główny, w czasach, gdy nie było jeszcze, uważanej za dość brzydką, Galerii
Krakowskiej i budynku hotelowego pod adresem Pawia 3, w czasach, gdy plac Jana
Nowaka-Jeziorańskiego był wciąż placem Kolejowym podróżni wysiadający z pociągu
w Krakowie i wychodzący w kierunku Plant czy Hotelu Europejskiego mogli raczyć
się naprawdę ładnym widokiem na plac i eklektyczny Pałac Wołodkowiczów z 1884
roku. Ogród i mur pałacu w pierwotnej wersji zniszczono obniżając ul. Lubicz
tworząc Przekop Talowskiego chociaż nawet i po przebudowie z 1898 roku było tu
znacznie więcej zieleni i drzew.
LOTNISKO
RAKOWICE-CZYŻYNY
Za
sprawą austriackich okupantów w 1912 roku zbudowano tu lotnisko
Rakowice-Czyżyny stawiając m.in. hangary, budynki oficerskie, koszary, halę
balonową. Lotnisko rozwijało się bez trudu stając się bazą 2 Pułku Lotniczego,
wzbogacono je o Cywilną Stację Lotniczą w 1923 roku, utrzymywano międzynarodowe
połączenia lotnicze i organizowano międzynarodowe wydarzenia. Nadejście
“wyzwolonej Polski” po II wojnie światowej zahamowało rozwój lotniska, które
ostatecznie zlikwidowano w 1963 roku. Niewielką część lotniska zajmuje dziś
pole wzlotów, Muzeum Lotnictwa czy Muzeum Inżynierii Miejskiej. Niektórzy
starsi krakowianie pamiętają jeszcze lądujące tu samoloty i niezabudowane
tereny unikatowego lotniska, dziś częściowo zabudowane przez nowopowstałe
osiedla.
MURY MIEJSKIE Z BRAMAMI I BASZTAMI
Krakowskie
mury miejskie osłaniały dwie linie ochronne. Drugą linię murów miejskich
średniowiecznego Krakowa osłaniało 47 baszt wliczając w to baszty bramne,
bowiem większość bram miejskich była tak zbudowana, że pełniły jednocześnie
funkcję baszt. W 1900 roku w swojej Encyklopedii staropolskiej... Zygmunt
Gloger pisał: "Największą ilość baszt w murze obwodowym, bo przeszło 40,
posiadała stara stolica Polski, Kraków.", choć w dalszej części swojego
tekstu, z nazwy wymienił ich tylko 39 za Ambrożym Grabowskim. Krakowskie baszty
były budowane dla zwiększenia obronności murów miejskich. Były różnego kształtu
i wysokości. Posiadały liczne otwory strzelnicze. W wypadku oblężenia, baszty
krakowskie miały być bronione przez przypisany do danej baszty cech
rzemieślniczy, stąd też pochodzą ich nazwy. Każda z baszt posiadała własną
załogę. Co wieczór 20 strażników, zwanych drabami, sprawdzało czujność wart
basztowych.
Zachowane:
·
Baszta Pasamoników (Szmuklerzy)
·
Baszta Cieśli (Ciesielska)
·
Baszta Stolarzy (Powroźnicza, Stolarska)
·
Baszta bramna Floriańska
Nieistniejące:
·
Baszta bramna Grodzka
·
Baszta bramna Mikołajska
·
Baszta bramna Wiślna
·
Baszta bramna Nowa
·
Baszta Karczmarzy I ("Kęsza")
·
Baszta Karczmarzy II (Jastrzębia;
Strażnica II)
·
Baszta Szewska I (Opustoszała)
·
Baszta Szewska II
·
Baszta Prochowa I
·
Baszta Prochowa II
·
Baszta Rzeźników (Kupiecka, Prochowa III)
·
Baszta Grzebieniarzy
·
Baszta Przekupników (Sadelników i
Słoniniarzy)
·
Baszta Barchanników
·
Baszta Czapników
·
Baszta Kurdybaników
·
Baszta Piekarska
·
Baszta Kowali
·
Baszta Siodlarzy
·
Baszta Pierścienników
·
Baszta Bednarzy
·
Baszta Murarzy i Kamieniarzy
·
Baszta Rymarzy
·
Baszta Iglarzy
·
Baszta Malarzy
·
Baszta Solarzy
·
Baszta Cyrulików
·
Baszta Miechowników
·
Baszta Kaletników (Farbiarzy)
·
Baszta Blacharzy
·
Baszta Rusznikarzy
·
Baszta Nożowników
·
Baszta Czerwonych Garbarzy
·
Baszta Garncarzy
·
Baszta Paśników
·
Baszta Introligatorów (Stelmachów)
·
Baszta Łaziebników (Krupników i
Śledziarzy)
·
Baszta Ceklarzy
·
Baszta Katowska
·
Baszta Mieczników (Mydlarzy)
Baszty
wawelskie:
·
Baszta Senatorska (zachowana)
·
Baszta Sandomierska (zachowana)
·
Baszta Złodziejska (zachowana)
·
Baszta Tęczyńska (częściowo
zrekonstruowana)
·
Baszta Szlachecka (częściowo
zrekonstruowana)
·
Baszta Panieńska (częściowo
zrekonstruowana)
Barbakan
(zwany też Rondlem) – najbardziej wysunięta na północ część
fortyfikacji miejskich Krakowa. Znajduje się na Plantach, przed Bramą
Floriańską, po południowej stronie ul. Basztowej.
Stan obecny:
Stan obecny:
Stan obecny:
BASZTA PIERŚCIENNIKÓW (RYNGMACHERÓW)
BASZTA CZAPNIKÓW
BASZTA "POD JARZĘBIEM", "STRAŻNICZA" KARCZMARZY, PIWOWARÓW I SŁODOWNIKÓW
NIEISTNIEJĄCE KOŚCIOŁY
KOŚCIÓŁ
MATKI BOŻEJ KRÓLOWEJ POLSKI NA WOLI JUSTOWSKIEJ
Kościół
zbudowany został prawdopodobnie w 1. połowie XVI w. i później rozbudowany.
Znajdował się wówczas we wsi Komorowice i nosił wezwanie św. Jana Chrzciciela.
Pod koniec lat 40. XX w. został przeniesiony do Woli Justowskiej - miał być
jednym z elementów zakładanego wówczas skansenu, który ostatecznie jednak nie
powstał. W 1951 r. został kościołem parafialnym. Świątynię dwukrotnie strawił
ogień. Po raz pierwszy spłonęła w nocy z 13 na 14 lipca 1978 r. (odbudowa
zakończyła się w 1984 r.), a po raz drugi w nocy z 5 na 6 kwietnia 2002 r.
Przyczyną pożaru było podpalenie. W 2016 r. rozpoczęła się odbudowa kościoła.
Stan obecny (po odbudowie):
KOŚCIÓŁ
ŚW. JÓZEFA W KRAKOWIE (PODGÓRZE)
W
1832 roku inż. Franciszek Brotschneider wybudował na Rynku Podgórskim kościół,
który pod koniec XIX wieku był w złym stanie technicznym i za mały dla parafii
liczącej ponad 17 tys. wiernych. W 1905 roku obiekt wyburzono. Nowy kościół
został zbudowany w latach 1905–1909 według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego,
zgodnie z wzorcami architektury neogotyckiej, w miejscu dawnej klasycystycznej
świątyni. 13 maja 1905 roku poświęcono kamień węgielny proboszczem podgórskim
Antoniem Gruszeckim, a 24 października 1909 kościół konsekrowano.
KOŚCIÓŁ
ŚW. PIOTRA MAŁEGO
Kościół
św. Piotra Małego istniał na Garbarach w pobliżu dawnych górnych młynów i
pełnił funkcję kaplicy cmentarnej. Znajdował się w pobliżu dzisiejszego
kościoła zmartwychwstańców przy ul. Łobzowskiej, oddalony jednak od obecnej
ulicy (w miejscu obecnych ogrodów). Zniszczony został podczas próby zdobycia
Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w 1587 r. (spalone zostały
wówczas całe Garbary). Odbudowano go. Uszkodzony został ponownie w czasie
„potopu” szwedzkiego, a zniszczony przez Szwedów w 1702 r. Znów odbudowano. Był
to kościół już murowany, jednonawowy, na planie prostokąta, z zaokrąglonym
prezbiterium. Do ściany frontowej przylegała wieża, będąca jednocześnie
dzwonnicą. Obok kościoła mieścił się dom mieszkalny dla księdza i kościelnego. Wokół
kościoła znajdował się duży cmentarz. Nie jest pewne, czy kościół powstał na
istniejącym cmentarzu czy też przeciwnie. Kościół został zburzony w 1801 r.
Uzyskany w ten sposób budulec użyto przy zakładaniu Cmentarza Rakowickiego
(posłużył do budowy ogrodzenia). Wyposażenie sprzedano na licytacji w 1804 r.,
a teren oddano w dzierżawę jako ogrodowy. Obraz przedstawiający św. Piotra i
św. Pawła, który niegdyś znajdował się w głównym ołtarzu kościoła, ma znajdować
się w bocznym ołtarzu kościoła karmelitów na Piasku. Jeszcze w I połowie XIX w.
obecna ulica Łobzowska, w pobliżu której niegdyś kościół się znajdował, była
nazywana ul. św. Piotra (nazwa ta funkcjonowała od XVII w.).
KOŚCIÓŁ
ŚW. WALENTEGO
Kościół
ten stał na granicy dawnego miasta Kleparz przy drodze prowadzącej na północ
(na narożniku dzisiejszych ulic Długiej i Pędzichów), obok nieistniejącego już
także kościoła Św. Krzyża (Słowiańskiego). Już od XIV w. istniał szpital dla
trędowatych kobiet pod tym wezwaniem (pierwsza wzmianka, którą się z nim wiąże,
pochodzi z 1327 r., choć nie określa ona ani wezwania, ani dokładnej
lokalizacji; kolejna jednak, z 1392 r., wskazuje już konkretnie na szpital dla
trędowatych na Kleparzu, na przeciwko kaplicy Św. Krzyża). Kościółek dobudowano
do niego być może w 1441 lub 1447 r. (choć istnieje możliwość, że istniał już
wcześniej, a w 1447 r. został jedynie oddany kolegiacie św. Floriana).
Znajdował się przy nim cmentarz dla trędowatych. Spłonął w 1528 r. Odbudowany. Była
to drewniana kaplica z muru pruskiego, z drewnianym stropem, ceglaną posadzką,
trzema wejściami. Obok znajdował się dom, w którym na piętrze mieszkał
prepozyt, a murowany parter przeznaczony był na szpital (był też obok inny,
drewniany budynek szpitalny). Kościół został zniszczony podczas „potopu”, ale
bardzo szybko odbudowany jako murowany, jednonawowy kościółek (z sygnaturką na
dachu i drewnianym stropem – murowane sklepienie posiadało tylko prezbiterium)
konsekrowany już w 1661 r. Dawny szpital dla trędowatych zamienił się w
przytułek dla ubogich. Spłonął w 1768 r. (podczas konfederacji barskiej,
podpalony przez Rosjan), odnowiony. Ostatecznie kościół przeznaczono do
rozbiórki i zburzono w 1818 r. Na miejscu kościoła w latach 1883–1885
wzniesiono dwupiętrową kamienicę narożną. W 1910 r. przebudowano ją, dodając
kolejne piętro oraz szczyt z minaretem, wykonanym z myślą o żonie właściciela
kamienicy, Teodora Rayskiego, muzułmance (odtąd zwano kamienicę Domem
Tureckim). Wciąż istnieje latarnia umarłych, niegdyś stojąca przed kościołem i
szpitalem (jako ostrzeżenie przed leprozorium), którą w 1871 r. przeniesiono z
ul. Długiej pod kościół św. Mikołaja na Wesołej. Pochodzi ona z XIV w., ma
gotycką formę (słup ośmiokątny, zwieńczony stromym daszkiem, wysoka na 3,5 m);
przy przenosinach zamurowano otwory w jej górnej części, przez które wydobywało
się światło palonej wewnątrz lampy. Wedle tradycji z kościoła św. Walentego
pochodzi ołtarz św. Walentego znajdujący się w nawie bocznej kolegiaty św.
Floriana. Imieniem św. Walentego określano niegdyś północno-zachodni odcinek
obecnej ul. św. Filipa.
KOŚCIÓŁ
ŚW. FILIPA I ŚW. JAKUBA
Kościół
św. Filipa i św. Jakuba istniał swego czasu na miejscu dzisiejszego ogrodu
ojców misjonarzy za kościołem św. Wincentego à Paulo na Kleparzu, na północ od
Rynku Kleparskiego. Powstał w XIV w., zapewne jako drugi kościół kleparski (po
farze św. Floriana). Pierwsza wzmianka o nim w dokumentach znajduje się w
księgach ławniczych krakowskich pod rokiem 1373. Był skromnych rozmiarów, skoro
źródła zwykle mówią o nim capella, murowany tylko częściowo. Prawdopodobnie
padł ofiarą pożaru Kleparza w 1476 r., spłonął też w wielkim pożarze w 1528 r.
Nie wiemy, kiedy został odbudowany. Zniszczony został ponownie podczas potopu
szwedzkiego. Po potopie został odnowiony i zbarokizowany. W 1755 r. dotknął go
pożar, w 1768 r. został ponownie zniszczony (podpalony przez Rosjan), ale
odbudowano go (pod koniec XVIII w. jest opisywany jako budowla orientowana,
pokryta gontem, o dwóch kruchtach, z murowanym sklepieniem). Przy kościele od
XV w. funkcjonował cmentarz. Kościół został zburzony w 1801 r. (budulec z
kościoła użyto przy organizowaniu Cmentarza Rakowickiego, wyposażenie częściowo
sprzedano, częściowo przeniesiono do kościoła parafialnego w Modlnicy). Teren
po cmentarzu i kościele puszczono w dzierżawę jako ogród. W 1863 r.
nieruchomość po kościele św. Filipa i Jakuba została zajęta przez ojców
misjonarzy, którzy założyli tutaj swój dom zakonny, a kilka lat później
pobudowali neoromański kościół pod wezwaniem św. Wincentego à Paulo (na
południe od dawnej świątyni, bezpośrednio przy Rynku Kleparskim, w pierzei
ulicy św. Filipa). Pamiątką po kościele św. Filipa i św. Jakuba jest nazwa ul.
św. Filipa na Kleparzu.
KOŚCIÓŁ
ŚW. KAZIMIERZA (REFORMATÓW)
Był to chyba najkrócej istniejący kościół. Znajdował się on tuż za murami miejskimi, u wylotu dzisiejszej ul. Kapucyńskiej (w rejonie obecnego budynku Zespołu Szkół Ekonomicznych). Zbudowany został dla reformatów. Kościół oddano do użytku w roku 1640. W dniach 25–26 września 1655 r., zaledwie po piętnastu latach istnienia, kościół został spalony podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów, na rozkaz Stefana Czarnieckiego dowodzącego obroną miasta. Resztki kościoła zburzyli Szwedzi wiosną 1656 r. Po „potopie” rada miejska ze względów bezpieczeństwa nie zgodziła się na powrót reformatów pod mury miejskie, w dotychczasowe miejsce. Nie zgadzała się także na to, by osiedlili się oni w obrębie murów miejskich (z uwagi na zbyt dużą liczbę klasztorów), jednak mimo tego, za zgodą sejmu, nowy kościół reformatów (pod tym samym wezwaniem) wraz z klasztorem powstał właśnie w mieście, przy dzisiejszej ul. Reformackiej.
KOŚCIÓŁ
ŚW. KRZYŻA (SŁOWIAŃSKI, BENEDYKTYNÓW SŁOWIAŃSKICH)
Istniejący na miejscu dzisiejszej ul. Słowiańskiej, u jej wylotu do ul. Długiej, ufundowany został przez Władysława Jagiełłę i jego żonę Jadwigę w 1390 r. Założenie zostało dokonane z myślą o benedyktynach obrządku słowiańskiego, którzy mieli brać udział w akcji katolicyzacyjnej na przyłączonej niedawno do Polski Rusi. Akt erekcyjny kościoła wystawiono 28 lipca 1390 r. Pierwotnie miał nosić wezwanie Męki Pańskiej, jego zmiana nastąpiła w nieznanych nam okolicznościach. Także zakonników przybyło do Krakowa znacznie mniej niż zaplanowano, źródła nie zawierają żadnych śladów pracy misyjnej, a w III ćwierci XV w. benedyktyni słowiańscy zniknęli stąd zupełnie. Kilkakrotnie niszczyły świątynię pożary (1528, 1584, Pruszcz wspomina nadto o pożarze jeszcze przed ukończeniem budowy, po którym miała stanąć na miejscu kościoła drewniana kaplica, ta relacja budzi jednak wątpliwości). Opis kościoła jako murowanej, choć zaniedbanej kaplicy z czterema oknami i jednym ołtarzem. Wokół znajdował się niewielki, nieogrodzony cmentarz. Kolejny raz kościół spłonął podczas pożaru w trakcie oblężenia Krakowa w 1655 r. Odbudowano go. Nowa świątynia została konsekrowana w 1687 lub 1691 r. Była barokowa, zbudowana na rzucie prostokąta, o trójosiowej, dwukondygnacyjnej fasadzie obróconej w stronę obecnej ul. Długiej; wewnątrz znajdowały się marmurowe pomniki Sroczyńskiego oraz Jana III Sobieskiego z małżonkami. Widoczne na rysunku Jana Brodowskiego gotyckie przypory kościoła wskazują, że przynajmniej częściowo wykorzystano mury dawnej, średniowiecznej budowli. W latach 1755 i 1768 nawiedzały go pożary. Po wejściu Austriaków do miasta chylący się ku upadkowi kościół został zajęty przez wojsko i obrócony na skład zboża, a inwentarz kościelny przeniesiono do kościoła św. Walentego. W 1808 r. komisja rządowa stwierdziła, że odnowa zaniedbanej świątyni byłaby zbyt kosztowna i podjęła decyzję o jej rozbiórce i sprzedaży. Sprzedaż nastąpiła w 1818 r. na licytacji. Materiały z rozbiórki posłużyły nowemu właścicielowi do wzniesienia kamienicy przy Rynku Kleparskim. Na miejscu kościoła po jego rozebraniu urządzono plac targowy (dzisiejsza ul. Słowiańska) – zbudowane wówczas jatki mięsne zlikwidowano dopiero po drugiej wojnie światowej. O kościele przypomina tablica na budynku przy rogu ul. Długiej i Słowiańskiej (ul. Długa 40). Pamiątką po nim jest także nazwa ul. Słowiańskiej, nawiązująca do benedyktynów słowiańskich i tradycji, która długo kazała nazywać ten kościół „słowiańskim”, mimo iż benedyktynów nie było tu już w końcu XV w.
KOŚCIÓŁ
ŚW. SZYMONA I ŚW. JUDY (KAPLICA MIŁOSIERDZIA BOŻEGO)
O
kaplicy Miłosierdzia Bożego nie mamy wiele informacji w źródłach. Była to
kaplica szpitalna, wzniesiona przy szpitalu dla zapowietrzonych, zwanym też
czasami szpitalem św. Floriana. Znajdowała się w okolicy kościoła św. Floriana,
być może na wschód od obecnej ul. Warszawskiej. Szpital powstał prawdopodobnie
w XIV w., jest wzmiankowany w 1512 r. Budynki te uległy zniszczeniu
najprawdopodobniej podczas pożaru Kleparza w 1528 r. W 1574 r. rajcy krakowscy
ufundowali nowy szpital dla zapowietrzonych wraz z kościołem pod wezwaniem św.
Szymona i św. Judy, który znajdował się przy obecnej ul. Warszawskiej, w
miejscu znajdującym się mniej więcej na przeciwko wylotu ul. Ogrodowej – w
miejscu ówcześnie zwanym „na Szlaku”. Kościół był drewniany, spłonął w 1640 r.,
potem został zniszczony ponownie podczas najazdu szwedzkiego. Magistrat
kleparski wzniósł wówczas na tym miejscu murowaną kaplicę, jednak w 1755 r. ta
ponownie spłonęła. Odbudowana, w 1800 r. została przerobiona na spichlerz.
Sprzęty kościelne wystawiono na licytację. W 1818 r. zamknięto także szpital,
będący raczej przytułkiem dla ubogich. W 1859 r. budynek oddano szarytkom, a te
go zburzyły. Na jego miejscu zbudowano kompleks zabudowań szarytek z kościołem
Najświętszego Serca Pana Jezusa, konsekrowany w 1871 r.
KOŚCIÓŁ
ŚW. JADWIGI (BOŻOGROBCÓW)
Kościół św. Jadwigi znajdował się na Stradomiu, stanowiącym niegdyś przedmieście podkrakowskiego Kazimierza, przy drodze łączącej Kraków i Kazimierz (obecnie ul. Stradomska), w pobliżu ówczesnego koryta Wisły. Kościół został zbudowany dla sprowadzonych tutaj z Miechowa bożogrobców (kanoników regularnych – stróżów Grobu Chrystusowego), którzy prowadzili utworzony przy nim szpital dla mężczyzn. Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi z 1378 r., nie wiemy jednak, kiedy dokładnie go wzniesiono. W dziełach Długosza nie ma jednak śladu po takiej informacji, nie wymienia on też św. Jadwigi wśród kościołów ekspiacyjnych. W 1378 r. poświadczone jest już istnienie kościoła (w tym dokumencie noszącego wezwanie św. Jadwigi i Elżbiety, św. Elżbieta jest też wymieniona w innym źródle z epoki, później jednak kościół pojawia się w źródłach pod wezwaniem samej św. Jadwigi). Data ukończenia budowy kompleksu też nie jest pewna, można przypuszczać, że choć sam kościół był murowany, pierwsze budynki klasztoru i szpitala były drewniane i stopniowo zastępowano je murowanymi (prawdopodobnie do początku XV w., jak twierdził XVII-wieczny prepozyt tutejszy Samuel Nakielski, wówczas też poświadczone są zakupy domów dla klasztoru, być może właśnie z przeznaczeniem na jego budowę). Jan Długosz opisywał pierwszy kościół jako wzniesiony po części z kamienia i cegły. Od strony południowej, tj. w pobliżu Wisły i mostu „królewskiego” prowadzącego na Kazimierz, przylegał do niego murowany klasztor i inne drewniane budynki. Z kolei od północy znajdował się murowany szpital, do którego przylegały drewniane oficyny oraz cmentarz. Cały kompleks miało obsługiwać w jego czasach pięciu bożogrobców. Jego obecność miała wpływać na rozwój samego Stradomia. Kościół kilkakrotnie był niszczony przez pożary – w 1473, 1536 i 1556 r., skala strat jest trudna do oszacowania, ale nie trawiły one kościoła i jego otoczenia doszczętnie, a po każdym z nich dokonywano napraw. Od końca XVI w. do połowy XVII w. pojawiają się w źródłach wzmianki o przykościelnej szkole, która nie miała osobnego budynku. W końcu września 1655 r. kościół spłonął w wielkim pożarze Stradomia, podpalonego podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów na rozkaz dowódcy obrony miasta, Stefana Czarnieckiego, gdy napastnicy wdarli się na Stradom i zajęli budynki bożogrobców. Po tym zdarzeniu kościół odbudowano od fundamentów, ale zapewne wykorzystano część starych murów, na co wskazuje np. gotycki charakter istniejącej do dziś półkolistej apsydy z przyporami. Odbudowana w stylu barokowym świątynia została konsekrowana w 1674 r. Kościół ten był orientowany, jednonawowy, zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta zakończony półkolistą apsydą wspartą trzema przyporami, o sklepieniu kolebkowym z lunetami. Po odbudowie (ok. 1691 r.) kapituła krakowska założyła tu szpital (przytułek) dla ubogiej szlachty. Po objęciu rządów w Krakowie przez Austriaków kościół, klasztor i szpital zostały zamknięte. W latach 1796–1799 budynki kompleksu bożogrobców przebudowano na gmach komory celnej (m.in. połączono budynki w jedną całość, kościół podzielono na trzy kondygnacje, które podzielono ścianami działowymi i wykuto nowe okna, wykonano jednolitą fasadę frontową, w centrum nowego gmachu – które nie do końca pokrywa się z osią dawnego kościoła – dodano ryzalit z trójkątnym przyczółkiem z napisem Si vis pacem para bellum, podobne ryzality znalazły się na obu krańcach elewacji frontowej, skromna dekoracja w postaci rogów obfitości odnosiła się do przeznaczenia budynku). Gdy komora celna po włączeniu Rzeczypospolitej Krakowskiej do Austrii (1846 r.) przestała być potrzebna, umieszczono tu pocztę. Gdy z kolei wzniesiono nowy gmach dla poczty przy ul. Wielopole (1859 r.), tutaj umieszczono komendę wojskową (taką funkcję budynek pełnił także w okresie II Rzeczypospolitej). Potem budynek pełnił funkcje mieszkalne, znajdowało się tu przedszkole.
KOŚCIÓŁ
ŚW. JAKUBA APOSTOŁA
Wznosił się w przeszłości w południowo-zachodniej części Kazimierza, w zakolu Wisły, w rejonie dzisiejszej ul. Skawińskiej. Istniał z pewnością jeszcze przed założeniem miasta Kazimierz przez Kazimierza Wielkiego. Stał na istniejącym wówczas wzniesieniu nad Wisłą, położonym kilkaset metrów na południe od Skałki. Przypuszcza się, że powstał w XII lub na początku XIII w. Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele pochodzi z roku 1313 r. Nie znamy pierwotnej postaci kościoła – mogła to być budowla romańska lub drewniana. Jan Długosz w końcu XV w. wspomina go jako kościół murowany z cegły, nie mógł zatem powstać wcześniej niż w II połowie XIII w. Stąd przypuszczenie, że w toku dziejów kościoła nastąpiła jego przebudowa – nowy budynek postawiono na miejscu pierwotnej świątyni. W 1484 r. poświadczone jest istnienie bractwa ubogich przy kościele. Kościół był murowany i dość bogaty, z prezbiterium oddzielonym kratą od nawy, był orientowany, a sklepienie jego nawy wspierało się na dwóch filarach. Była to niewielka budowla, zbudowana na planie prostokąta, zamknięta od wschodu półkolistą apsydą. W drugiej połowie XVII w. istniał plan powierzenia kościoła św. Jakuba przybyłym do Krakowa pijarom – ci jednak nie przyjęli tej propozycji. Przy kościele funkcjonowała szkoła parafialna. W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Polski, a nowa granica polsko-austriacka przebiegała na Wiśle. Co prawda początkowo Austriacy zajęli Kazimierz, ale opuścili go w 1776 r., co oznaczało cios dla kościółka: nowa granica państwowa odcięła od kościoła zdecydowaną większość obszaru parafii. W efekcie kościół został zamknięty z polecenia prymasa Michała Poniatowskiego w 1783 r. Kościół został zburzony w 1787 r. Początkowo powstała tam cegielnia, a następnie (na miejscu cmentarza parafialnego) Kazimierz Krajewski założył wapiennik (granica rozbiorowa odcięła też Kraków od źródeł kamienia na Krzemionkach), którego rozwój doprowadził do zniszczenia nadbrzeżnej skały.
KAPLICA
ŚW. KOLETY
Kaplica pod wezwaniem św. Kolety istniała niegdyś przy domu tercjarek franciszkańskich zwanych „koletkami”, na Stradomiu, w rejonie dzisiejszej ul. Koletek. Klasztor w tym miejscu powstał w 1593 r. i zamieszkały w nim koletki. W okresie potopu Szwedzi urządzili w klasztorze stajnie. W 1739 r. siostry zbudowały kaplicę pod wezwaniem św. Kolety. Koletki korzystały też z kaplicy św. Anny przy kościele bernardynów – aby dochować klauzury, dochodziły do niej ze swego klasztoru za pomocą drewnianego, kilkudziesięciometrowego ganku nad ulicą. W 1788 lub 1789 r. prymas Michał Poniatowski klasztor formalnie zlikwidował. Część sióstr przeniosła się wówczas do klasztoru bernardynek klauzurowych przy kościele św. Józefa w Krakowie, część jednak pozostała tutaj aż do 1823 r., wówczas budynek sprzedano na licytacji. Pamiątką po klasztorze jest nazwa ulicy Koletek na Stradomiu, a w kościele św. Józefa przy ul. Poselskiej znajduje się figurka Dzieciątka Jezus, zwanego koletańskim, pochodząca z kaplicy w klasztorze na Stradomiu.
Stan obecny:
KOŚCIÓŁEK ŚW. LEONARDA
Stał
poza murami kazimierskimi, na brzegu Wisły (jej dawnego bocznego ramienia
zwanego Zakazimierką, dzisiaj płynie tędy główny nurt rzeki). Wznosił się w
grupie zabudowań znajdujących się przy bramie Wielickiej miasta Kazimierz, a
więc u wylotu obecnej ul. Krakowskiej. Już
w 1443 r. istniał tutaj szpital dla trędowatych pod wezwaniem św. Leonarda,
kościół pod tym wezwaniem natomiast powstał w latach 1447–1448, nazywano go
drewnianą kaplicą. Podczas potopu szwedzkiego kościół został zburzony, potem
odrestaurowany, lecz brak nam o tym bliższych danych. Podmyty przez Wisłę w
1700 r. (wskutek zamulenia Starej Wisły po powodzi z roku 1675 główny nurt
rzeki przeniósł się do Zakazimierki), rozebrany został do reszty w 1704 r. (być
może przez Szwedów). Sam szpital (służący wówczas jako przytułek dla ubogich)
jeszcze istniał, aż do 1818 r.
KOŚCIÓŁ
ŚW. SEBASTIANA I ŚW. ROCHA (ŚW. FABIANA I ŚW. SEBASTIANA)
Kościół, początkowo pod wezwaniem św. Fabiana i św. Sebastiana, powstał po 1528 r., wraz ze szpitalem przeznaczonym przede wszystkim dla chorych wenerycznie, choć gromadzącym także ofiary innych chorób zakaźnych (w szczególności podczas zaraz, których ofiary chowano tutaj na przykościelnym cmentarzu). Kościółek, początkowo mały i drewniany, zbudowano na wzniesieniu pośród mokradeł i stawów (w pobliżu dużego stawu zwanego Leipingerowskim, zwanego później stawem św. Sebastiana, nadanego szpitalowi jako uposażenie), często zalewanych przez Wisłę (wówczas wzniesienie stawało się wyspą), w pobliżu jednego z ówczesnych ujść Rudawy do Wisły. W 1623 r. wygnano tu z miasta włóczęgów i żebraków. Kościół spłonął w końcu września 1655 r. podczas obrony Krakowa przed Szwedami. Odbudowano go przed 1677 r. (nadal pozostał drewniany). Był wówczas niewielkim budynkiem jednonawowym, ze zwężonym prezbiterium, zakończonym wielobocznie. Otoczony był wieńcem drzew na wzgórzu. Szpital znajdował się na sąsiednim wzniesieniu, do kościoła prowadził most. Według Ambrożego Grabowskiego miał tu odbywać się coroczny odpust („drugi Emaus”) w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. W maju 1793 r. kościół został zniszczony przez huragan i zamknięty (jego wyposażenie przeniesiono do pobliskiego kościoła św. Gertrudy). Szpital jeszcze funkcjonował, choć był w bardzo złym stanie, panował tam brud, a chorzy, aby przeżyć, musieli żebrać w mieście. Ostatecznie zamknięto go w 1821 r., a chorych przeniesiono do szpitala Św. Ducha. Pozostałością po kościele jest nazwa ulicy św. Sebastiana, wytyczonej w latach 70. XIX w. na osuszonym już wówczas terenie, zwanym Łąką św. Sebastiana. Przebiega ona w pobliżu miejsca, gdzie stał niegdyś kościół (w pobliżu skrzyżowania ul. św. Sebastiana z ul. Bogusławskiego, być może na terenie posesji przy ul. św. Sebastiana 10). Późnobarokowa kapliczka znajdująca się obecnie na Plantach przy ul. Gertrudy (obok hotelu „Royal”) jest prawdopodobnie przerobioną latarnią umarłych sprzed szpitala św. Sebastiana.
KOŚCIÓŁ
ŚW. WAWRZYŃCA (ŚW. WAWRZYŃCA I ŚW. BARTŁOMIEJA) (łac. LAURENCJUSZA)
Pierwotnie był to kościół parafialny nieistniejącej obecnie wsi Bawół. Kościół wzmiankowany w latach 1322 i 1326. Jego powstanie można datować na XIII w.; wzmianka u Jana Długosza dotycząca wieku parafii pozwala przypuszczać, że ta powstała w 1276 r. – a skądinąd wiadomo, że w 1278 r. Wzmiankuje się jako o murowanej kaplicy (wzmiankowany jest też cmentarz, użytkowany do chowania topielców – ale ten musiał istnieć już dawniej jako parafialny, jego wcześniejszą metrykę potwierdzają badania archeologiczne). Z innego przekazu wynika, że dopiero w 1635 r. drewniany kościół św. Wawrzyńca miał zostać zburzony i wzniesiono nowy, murowany – konsekrowany w 1642 r. Kościół zniszczony został także podczas „potopu”, a potem odbudowany. Kościół został zburzony ostatecznie w końcu wieku XVIII, po roku 1785. Stał u zbiegu dzisiejszych ulic św. Wawrzyńca (nazwa notowana już w średniowieczu) i Bartosza. W kościele Bożego Ciała mają znajdować się pochodzące stąd obraz i relikwiarz św. Wawrzyńca.
KOŚCIÓŁ
ŚW. ZOFII
Drewniany
kościółek św. Zofii znajdował się na Skałce, na terenie klasztoru paulinów przy
kościele św. Michała. Pełnił funkcję kaplicy na cmentarzu przykościelnym
przynależnym jego parafii. Wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1598 r. Zbudowany
z drewna. Stał w pobliżu sadzawki św. Stanisława (między sadzawką a kościołem
św. Michała, u podnóża skały, na której wznosił się kościół), wedle starej
tradycji – w miejscu rozsiekania zwłok św. Stanisława. Zapewne wobec szczupłości
gotyckiego kościoła św. Michała przejął część funkcji parafialnych. Szkic
Innocentego Pokorskiego z przełomu XVII i XVIII w. pozwala przypuszczać, że
zbudowany był w kształcie wydłużonego prostokąta z dwuspadowym dachem i krzyżem
na frontonie. Wewnątrz kaplicy był ołtarz św. Zofii. W drugiej połowie XVII w.
kaplica znajdowała się w ruinie (być może zniszczona podczas potopu
szwedzkiego). W 1677 r. zamierzano ją odrestaurować, na przeszkodzie stanęła
jednak zaraza (w jej trakcie kościół św. Michała zamknięto, a funkcje
parafialne sprawowała właśnie kaplica św. Zofii). Zburzona została około połowy
XVIII w., zapewne po zbudowaniu nowego, barokowego kościoła św. Michała
(wówczas nabożeństwa pogrzebowe można było odprawiać w krypcie kościelnej).
KOŚCIÓŁ
ŚW. DUCHA (DUCHAKÓW)
Kościół
Św. Ducha w Krakowie zbudowany został dla duchaków (kanoników regularnych Św.
Ducha de Saxia, którzy składali ślub opieki nad chorymi), którzy do Polski (do
Sławkowa) przybyli z Francji w pierwszych latach XIII w. Najstarsza wzmianka o
samym kościele Św. Ducha pochodzi z 1333 r. W późniejszych stuleciach, położone
blisko siebie i zarządzane przez jedną wspólnotę zakonną kościoły Św. Ducha i
Św. Krzyża często pojawiały się w źródłach razem. Metryka kościoła Św. Ducha
mogłaby sięgać dalej niż roku 1244. Zabudowania początkowo były drewniane,
stopniowo jednak zastępowano je murowanymi (przynajmniej od XV w.). Z 1440 r.
pochodzi wzmianka o środkach na budowę kościoła Św. Ducha. W 1528 r. cały
kompleks zniszczył pożar. Odbudowano świątynię. W 1888 r. zburzono szpital, a w
1892 r. kościół, rozebrano również budynki klasztorne. Do najgorliwiej
protestujących przeciwko zburzeniu samego kościoła (szczególnie, iż znajdował
się on obok zbudowanego już teatru) należał Jan Matejko, który proponował
radnym, iż odrestauruje go na własny koszt i zorganizuje tam pracownię
malarską, jednak miasto odrzuciło jego propozycję. W efekcie bardzo oburzony
Matejko w maju 1892 r. zrzekł się przyznanego mu wcześniej honorowego
obywatelstwa Krakowa i zapowiedział, że więcej swoich obrazów wystawiać w
Krakowie nie będzie. Na miejscu kompleksu duchackiego znajduje się obecnie
Teatr im. Juliusza Słowackiego, otoczony obszernym skwerem. Pamiątką po
duchakach jest nazwa placu Św. Ducha, utworzonego przy tej okazji po
południowej stronie Teatru, oraz mająca jeszcze średniowieczną metrykę nazwa
ulicy Szpitalnej (nazywana dawniej także ulicą Św. Ducha). W zbiorach Muzeum
Narodowego w Krakowie ma znajdować się jeden z nagrobków niegdyś znajdujących
się w kościele, z 1615 r., w kruchcie kościoła św. Tomasza barokowa figura
Jezusa Miłosiernego, a w kościele św. Krzyża barokowe stalle z obrazami z
historii zakonu duchaków (przy północnej ścianie nawy) i renesansowy lawaterz
(wmurowany w południową ścianę kruchty i pełniący funkcję kropielnicy).
Pamiątkowa płyta upamiętniająca restaurację dokonaną przez biskupa Trzebickiego
została złożona w Barbakanie, tam jednak uległa zniszczeniu. Od tutejszych
duchaków pochodzi także nazwa obecnego krakowskiego osiedla, a niegdyś wsi
należącej do tych zakonników – Woli Duchackiej.
KOŚCIÓŁ
ŚW. GERTRUDY
Choć
dzisiaj miejsce, na którym niegdyś się znajdował kościół św. Gertrudy znajduje
się w obrębie krakowskiego Starego Miasta, ten nigdy nie znajdował się wewnątrz
murów miejskich Krakowa. Wznosił się na ich przedpolu, w niewielkim oddaleniu
od Bramy Nowej (u wylotu obecnej ul. Siennej), z której wychodząc miało się go
po prawej stronie – na tyłach znajdujących się w obrębie miasta zabudowań
klasztoru dominikanów. Od wschodu otaczały go bagna i niskie łąki, zalewane
przez Rudawę i Wisłę na wiosnę, pośród których znajdował się staw miejski –
kościół stał na oddzielającej ten zbiornik od bramy małej wyniosłości, która
dalej na południe przekształcała się w groblę ciągnącą wzdłuż muru (stąd
niekiedy spotykane określenie jego umiejscowienia na tzw. Wale czy Brzegu
Miejskim). Niewielki kościółek (często nazywany z racji rozmiarów kaplicą)
zbudowany został w I poł. XV wieku. Wokół kościoła znajdował się cmentarz, na
którym chowano skazańców, ściętych w Krakowie (rada miejska dysponowała prawem
miecza aż do 1796 r. Nie jest pewne jedynie, czy cmentarz dla skazańców powstał
przy kościele, czy też funkcjonował on tu już wcześniej. W 1528 r. kościół
spłonął w wielkim pożarze Krakowa (który miał zacząć się w tej okolicy),
odnowiony został w 1545 r. Według zapisu była to budowla murowana, orientowana.
Kościół spłonął ponownie pod koniec września 1655 r. w czasie oblężenia Krakowa
przez Szwedów podczas potopu szwedzkiego, gdy na rozkaz dowódcy obrony miasta
Stefana Czarnieckiego podpalono Stradom, przez który próbowali wedrzeć się do
miasta oblegający. Został odbudowany w 1666 r., a ponownie konsekrowany w 1676
r. Opis kościoła. Składał się on wówczas z kwadratowej nawy oraz przylegającego
do niej prostokątnego prezbiterium z apsydą, był kryty gontowym dachem z
sygnaturką. Do kościoła przylegała zakrystia. Kaplica spłonęła podczas
konfederacji barskiej i została odbudowana ponownie w 1778 czy 1779 r. Z rycin
wiemy, że była to wówczas centralna budowla nakryta kopułą z latarnią, z
niewielkim prostokątnym lub wielobocznym prezbiterium. Wraz z cmentarzem była
otoczona drewnianym ogrodzeniem, wewnątrz którego znajdował się wysoki krzyż. Stopniowo
kościół popadał w zaniedbanie i na przełomie XVIII i XIX w. zaniechano w nim
nabożeństw. W 1803 r. część sprzętów przeniesiono do kościoła Św. Mikołaja na
Wesołej (m.in. gotycki poliptyk z ok. 1500 r.) i ogłoszono licytację budynku
wraz z cmentarzem (postawiono warunek obrócenia go w godną zamieszkania
budowlę). Ponownie starano się go sprzedać w 1811 r. Pozbawiony wszelkiego
wyposażenia był schronieniem dla łotrów i złodziei. W 1820 r. wreszcie kościół
zakupił prezydent miasta Stanisław Kostka Zarzecki. Zburzony został w 1822 r.,
a miejsca po nim nie pozwolono zabudować z myślą o powstających Plantach.
Pamiątką po nim jest nazwa ul. św. Gertrudy, biegnącej wzdłuż Plant od miejsca,
w którym stał niegdyś kościół, do Wawelu. Wraz z kościołem zlikwidowano
cmentarz, który służył nie tylko chowaniu skazańców (zaprzestano tego w końcu
XVIII w., gdy sądy miejskie utraciły prawo do orzekania kary śmierci), ale w
XVII i XVIII w. także grzebaniu ofiar epidemii (m.in. 1707–1710). Kościół św.
Gertrudy został opisany w „Historii żółtej ciżemki” Antoniny Domańskiej.
KOŚCIÓŁ
ŚW. MACIEJA I ŚW. MATEUSZA
Kościółek
ten został zbudowany w 1425 r. Stał w północno-wschodniej części dzisiejszego
placu Szczepańskiego, na północ od kościoła św. Szczepana. W 1585 r. został
przejęty przez jezuitów (razem z kościołem św. Szczepana). Kościół był
niewielkich rozmiarów (bywa nazywany kaplicą), prostokątny, z dzwonnicą i małą
sygnaturką na dachu, przylegała do niego niewielka prostokątna zakrystia lub
kaplica. Zbudowany w stylu gotyckim, urządzenie wnętrza zaś było barokowe. Pod
kaplicą znajdowała się krypta. Między kaplicą a kościołem św. Szczepana biegł
niewielki zaułek nazywany ulicą św. Macieja. Po kasacie jezuitów (1773)
kompleks przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Początkowo Komisja miała zamiar
przekazać dawne kolegium szarytkom w celu założenia tutaj przytułku – ponieważ
jednak nie chciało przekazać przynależnych mu wcześniej dochodów, szarytki
zrezygnowały. Po trzech latach właścicielem budynków zostało miasto, które w
zabudowaniach nowicjatu urządziło koszary miejskie. Warunkiem przekazania było
utrzymanie sakralnej funkcji kaplicy, rada miejska postanowiła ją zatem
przeznaczyć na nabożeństwa cechowe (zawarto umowę z 16 cechami, które
zobowiązały się do corocznej składki na utrzymanie kościoła). Zachował się
szczegółowy opis koszar z 1792 r. – dwupiętrowego gmachu zawierającego
kilkadziesiąt pomieszczeń, niekiedy mocno zniszczonych. W 1801 r. zburzono
kościółek (wyposażenie sprzedano na licytacji). W pozostałych budynkach w
początkowym okresie po trzecim rozbiorze urządzone zostały koszary wojska
austriackiego – planowano nawet budowę nowego gmachu na te cele na miejscu
zburzonych świątyń św. Szczepana oraz św. Macieja i św. Mateusza, jednak
początkowo zadowolono się byłymi koszarami miejskimi (dawnym nowicjatem), a po
kilku latach przeniesiono koszary na Wawel. Opustoszałe budynki zburzono po
1809 r. Na miejscu zabudowań jezuickich powstał plac, zwany obecnie
Szczepańskim, a pierwotnie nazwany oficjalnie placem Gwardii Narodowej. Długo
służył jako plac targowy.
KOŚCIÓŁ
ŚW. SZCZEPANA (JEZUITÓW)
Kościół ten stał niegdyś w południowo-wschodniej części dzisiejszego placu Szczepańskiego. Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z 1310 r. Daty jego powstania nie jesteśmy pewni. Część badaczy przypuszcza, że może mieć on metrykę przedlokacyjną (z pierwszej połowy XIII w.), co uzasadniają widocznymi na starych planach miasta nieznacznymi zaburzeniami regularności lokacyjnej szachownicy ulic w jego okolicy. Przy kościele odnaleziono pozostałości cmentarza z przełomu XII/XIII w. (m.in. pod jego gotyckim prezbiterium – dowodzi to także stopniowej rozbudowy kościoła w średniowieczu), co mogłoby cofnąć jego datowanie, jednak nie odnaleziono pozostałości jakichkolwiek fundamentów romańskich. Najwcześniejszy znany nam kościół był budowlą orientowaną, trójnawową, halową, zbudowaną na planie prostokąta z węższym prezbiterium. Był jednym z głównych kościołów miasta – kościołem parafialnym na pewno już w XIV w. (w 1327 r. wymieniono wśród czterech krakowskich parafii parafię św. Szczepana). Także w XIV w. zanotowano przy nim szkołę parafialną. Działało też przy nim bractwo religijne św. Urszuli (11 Tysięcy Dziewic), którego istnienie jest potwierdzone w tym samym stuleciu. W XVI w. kościół św. Szczepana stał się pierwszym punktem oparcia jezuitów w Krakowie. Jezuici początkowo nie przebudowali jednak samego kościoła, a jedynie podjęli stopniową adaptację jego wnętrz do swoich potrzeb, barokizując wyposażenie. W pierwszej połowie XVII w. wydzielono część północnej nawy i urządzono tam kaplicę św. Stanisława Kostki, z kolei w nawie południowej urządzono kaplicę św. Ignacego Loyoli. Przebudowa kościoła została zrealizowana dopiero w latach 1687–1692 – m.in. pojawił się wówczas nowy, barokowy wystrój wnętrz, wzniesiono też nową fasadę, nawiązującą do fasady kościoła św. Piotra i św. Pawła, z dużą kruchtą przed wejściem do świątyni. W 1732 r. odebrano kościół jezuitom. Z 1748 r. pochodzi dokładny opis kościoła. Wokół kościoła znajdował się cmentarz otoczony murem, w jego południowo-wschodnim narożniku stał budynek szkoły. Do kościoła od południa przylegała kostnica, od północy do prezbiterium – zakrystia, a przy głównym wejściu od wschodu – kruchta. Kościół nie posiadał wieży, a jedynie niewielką sygnaturkę (osobna dzwonnica wznosiła się obok kościoła, przy zachodnim wejściu). Znajdująca się na przedłużeniu południowej nawy kaplica św. Ignacego była wykładana czarnym, dębnickim marmurem (z tego materiału wykonano też ołtarz w kaplicy św. Stanisława Kostki w północnej nawie). W kościele znajdowały się liczne ołtarze, w tym cechowe: białych garbarzy, krupników, czerwonych garbarzy, ogrodników i garncarzy. Była to wówczas już mocno zniszczona budowla – tak ją opisywał Emanuel Murray: „Kościół Ś. Szczepana (...) liczy się między najdawniejszymi w Krakowie, prawie już upada od starości i nie ma nic, co by mogło ściągnąć na siebie uwagę, chyba niektóre jego mało warte, okopciałe nagrobki.” W 1797 r. władze austriackie przeniosły parafię z ulegającego zniszczeniu kościoła do karmelitów na Piasek. Wówczas także zniesiono cmentarz i rozebrano jego mury. Odtąd kościół popadł w jeszcze większą ruinę i zamknięto go ostatecznie w 1801 r. 11 października odbyło się ostatnie nabożeństwo, a dzień później uroczysta procesja przenosząca relikwie świętych do kościoła karmelitów na Piasku. Część wyposażenia kościoła wystawiono wówczas na licytację (m.in. organy i dzwon), a uzyskane fundusze przeznaczono na remont domu proboszcza i wikariuszów przy kościele na Piasku. Kościół św. Szczepana zburzony został w roku następnym. Zlikwidowano również szkołę, a w 1817 r. także szpital św. Szczepana. Dzisiaj pamiątką po kościele są nazwy ul. Szczepańskiej (nazywanej tak już w średniowieczu) oraz placu Szczepańskiego, powstałego na początku XIX w. na miejscu zburzonych zabudowań kościoła św. Szczepana, kościółka św. Macieja i Mateusza oraz innych zabudowań pojezuickich (nazwa funkcjonowała od samego początku jego istnienia, choć w okresie Księstwa Warszawskiego oficjalnie nazwano go placem Gwardii Narodowej). Na placu tym przez lata funkcjonował targ, co uchroniło go przed zabudową (w końcu XIX w. rozważano budowę tutaj teatru miejskiego). Obecną siedzibą parafii św. Szczepana jest kościół pod tym samym wezwaniem postawiony w okresie międzywojennym przy ul. Sienkiewicza – znajdują się tam elementy wyposażenia zburzonego kościoła, m.in. gotycka chrzcielnica z XV w., wczesnobarokowy ołtarz z ołtarzem Matki Boskiej Pocieszenia oraz relikwiarze; niektóre elementy wyposażenia dawnego kościoła św. Szczepana zachowały się też w kościele karmelitów na Piasku (przez ponad 100 lat będącego siedzibą parafii św. Szczepana), w tym obraz i barokowa kapa przedstawiające ukamieniowanie św. Szczepana. W 2010 r. na pl. Szczepańskim ustawiono model dawnej zabudowy tej okolicy, obejmujący m.in. kościół św. Szczepana w gotyckiej formie.
KOŚCIÓŁ ŚW. MARII MAGDALENY
Istniejący
niegdyś na miejscu obecnego placu św. Marii Magdaleny (w jego
północno-zachodniej części, z fasadą od strony ul. Grodzkiej) powstał w XIII w.
Co prawda pierwsze wzmianki o świątyni pochodzą z akt świętopietrza z lat
1323–1325, ale za wcześniejszą datacją przemawiają jego romańskie pozostałości.
Zbudowany był wówczas z ciosów wapiennych, odnaleziono też romańskie płytki
posadzkowe pokryte ornamentami. Znajdował się w centrum dawnego Okołu, na
jednej z pierzei ówczesnego placu targowego, który zajmował teren pomiędzy
dzisiejszymi ulicami Grodzką i Kanoniczą (na odcinku od obecnego pl. św. Marii
Magdaleny do ul. Poselskiej). Mógł być związany z przytułkiem pokutnic. Kościół
kilkakrotnie był niszczony przez pożary, a następnie odbudowywany. Pierwsza taka
katastrofa zdarzyła się zapewne w 1306 r., gdy miał miejsce wielki pożar Okołu.
W 1455 kościół spłonął w ogromnym pożarze południowej części Krakowa. Po
kolejnych rekonstrukcjach świątynia nabrała charakteru gotyckiego. W XVI w.
bardzo ją zaniedbano, ale pełniła funkcje liturgiczne. W 1638 r. kościół został
gruntownie odrestaurowany i przebudowany, zapewne wówczas nastąpiła barokizacja
jego wnętrza i fasady. Kościół był orientowany, jednonawowy (nawa na planie
„skrzywionego prostokąta”, kryta malowanym stropem) z nieco węższym od nawy
sklepionym prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. Wejście od zachodu
poprzedzała kruchta z dwoma barokowymi portalami, od tej strony znajdował się
też cmentarz. Od wschodu przylegała doń zakrystia. Od południowej strony, gdzie
biegła uliczka łącząca Grodzką i Kanoniczą, ściany kościoła wspierały trzy
skarpy. Z kolei od północy niemal przylegał do budynku Collegium Iuridicum. W
1719 r. kościół ponownie uległ pożarowi, ale tym razem na odnowę brakło
pieniędzy. Stopniowo popadał w coraz większą ruinę. Jeszcze przed trzecim
rozbiorem opisywany jako „pusty”. Po trzecim rozbiorze Austriacy zamknęli
kościół, przejęli Collegium Iuridicum na urząd podatkowy, a wyposażenie budynku
oraz stojącego obok kościółka sprzedano na licytacji (ołtarze, ambonę, ławki). Kościół
zburzono w 1811 r. Znajdujący się obecnie w tym miejscu plac nosi nazwę św.
Marii Magdaleny (ostateczny kształt przybrał po zburzeniu spalonego w 1944 r.
domu znajdującego niegdyś pomiędzy kościołem a Collegium Iuridicum). W toku
badań archeologicznych odnaleziono relikty murów obwodowych w części
południowej kościoła i znaczne płaty zdobionej, późnoromańskiej posadzki
ceramicznej. W wyniku modernizacji placu w 1997 r. na nawierzchni placu oddano
zarys dawnego kościoła; w tym miejscu wzniesiono w 2001 r. pomnik ks. Piotra
Skargi.
KOŚCIÓŁ
ŚW. MICHAŁA I ŚW. JÓZEFA (ŚW. MICHAŁA, KARMELITÓW BOSYCH)
Kościół
ten, wraz z klasztorem karmelitów bosych, powstał na początku XVI w. przy
ówczesnych murach obronnych miasta, od ich wewnętrznej strony (w bezpośrednim
sąsiedztwie założenia znajdowała się Baszta Murarzy, zwana wcześniej Legacką).
Kościół i klasztor św. Michała powstały na miejscu tzw. „malowanego dworu”
Tęczyńskich, hospicjum należącego do benedyktynów tynieckich i łaźni miejskiej
(oddanej przez magistrat). Karmelici pozyskali też fragmenty ogrodów kapituły
krakowskiej. Wspomniany „malowany dwór” Tęczyńskich wzniesiony został tutaj
przed 1573 r., wcześniej na tym miejscu znajdował się dwór Gniewosza z Dalewic
z końca XIV w., wzniesiony na miejscu jednego z zespołów obronnych
funkcjonujących przy północnych narożnikach Okołu. Być może to w tym miejscu
znajdowało się wcześniej znane ze źródeł castrum Konrada Mazowieckiego, które
ten miał postawić u ujścia Rudawy do Wisły podczas walk o tron książęcy w
Krakowie w 1246 r. XX-wieczne badania archeologiczne wykazały pod zabudowaniami
dawnego klasztoru relikty dawnych fortyfikacji, być może jednej z bram
średniowiecznego Okołu. Budowę kościoła rozpoczęto w 1611 r., karmelici bosi
zamieszkali tutaj w 1617 r., a konsekracja świątyni przez miała miejsce 26
października 1636 r. Było to jedno z największych założeń sakralnych powstałych
w tym okresie w Krakowie. Sam kościół znajdował się na rogu dzisiejszych ulic
Poselskiej i Senackiej, był jednonawowy, z transeptem. Po bokach nawy głównej
zamiast naw bocznych znajdowało się po parze połączonych przejściami kaplic
(ołtarze znajdowały się też w ramionach transeptu). Od strony klasztoru
znajdowała się empora. Fasada z głównym wejściem do kościoła ozdobionym
marmurowym portalem z tablicą dedykacyjną znajdowała się od wschodu, tj. od
strony ul. Senackiej (dawniej zwanej w zachodniej części ulicą św. Michała,
podczas gdy obecną ul. Poselską zwano ulicą św. Józefa). W murach węższego,
prostokątnego prezbiterium umieszczono w XVII w. m.in. epitafia biskupa
łuckiego Andrzeja Gembickiego i biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. Pod
transeptem znajdowały się krypty. Za ołtarzem był ukryty chór zakonny. Od
zachodu i południa do kościoła przylegał klasztor. Wśród jego zabudowań stała
dzwonnica, do dziś zachowana. Główny ołtarz wykonano z czarnego marmuru
dębnickiego i umieszczono w nim obraz przedstawiający św. Michała pędzla
zapewne Tomasza Dolabelli. W ramionach transeptu znajdowały się ołtarze św. Teresy
i św. Józefa. W tym ostatnim ołtarzu w 1669 r. znalazł się obraz św. Józefa
(autorstwa rzymskiego karmelity, Łukasza od św. Karola), wówczas też powołano
popularne bractwo pod jego wezwaniem (ok. 1690 r. podniesione do rangi
arcybractwa). Obraz otoczono powszechnym kultem i podczas wojny północnej radni
miejscy Krakowa ogłosili św. Józefa patronem miasta. Zostało to ogłoszone 11
maja 1715 r., gdy w uroczystej procesji obraz niesiono wokół Rynku. Dzień
opieki św. Józefa stał się miejskim świętem. W 1797 r. karmelici zostali i stąd
usunięci przez władze austriackie (zakonnicy przenieśli się do Czernej koło
Krzeszowic). W gmachu poklasztornym znalazło się więzienie (zwane później
zwyczajowo przez cały okres jego istnienia więzieniem św. Michała). Kościół początkowo
służył jako miejsce nabożeństwa dla więźniów, jednak popadał w coraz większą
ruinę. Zamknięto go w latach 1832–1835, a w 1872 r. jego budynek ostatecznie
zburzono (znajdował się w kiepskim stanie, z popękanym sklepieniem) i
postawiono na tym miejscu nowe pomieszczenia sądu (część murów wykorzystano);
także gmach poklasztorny rozbudowano i przebudowano. Więzienie działało w tych
budynkach przez cały okres zaborów, międzywojenny, było też wykorzystywane
przez Niemców podczas II wojny światowej i władze komunistyczne w pierwszych
latach powojennych. W 1954 budynek przekazano Muzeum Archeologicznemu, później
znalazło tutaj też siedzibę Muzeum Geologiczne (w dobudowanej wówczas części
gmachu), oba funkcjonujące do dzisiaj. Wiele elementów wyposażenia dawnego
kościoła św. Józefa i św. Michała znalazło się później w innych świątyniach
krakowskich. Do kościoła franciszkanów, zniszczonego wielkim pożarem miasta w
1850 r. w czasie jego odnowy przeniesiono od św. Michała cztery marmurowe
ołtarze umieszczone w nawie głównej, ołtarz do kaplicy Matki Boskiej Bolesnej,
ambonę, krucyfiks w transepcie (dawniej w chórze zakonnym karmelitów),
wykorzystano też posadzkę. Słynący cudami krucyfiks znalazł się w kościele
kapucynów (pełnili posługę duszpasterską w więzieniu św. Michała). Do kościoła
św. Katarzyny na Kazimierzu trafił ołtarz św. Teresy (znajduje się w nawie
północnej), a do kościoła w Jaworznie ołtarz św. Józefa. Epitafia przeniesiono
do kościoła bernardynów na Stradomiu. Obraz patrona Krakowa św. Józefa umieszczono
w kościele karmelitów bosych przy ul. Rakowickiej. Gmachy muzealne, choć
przebudowane, zachowały w swych murach substancję klasztorną, m.in. można
odnaleźć portal jednej z dawnych kaplic kościelnych (Św. Krzyża).
KOŚCIÓŁ
NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY NA ŻŁOBKU (BERNARDYNÓW)
O
kamienicy zwanej „Pod Brogiem” lub „Bróg” (z powodu bardzo wysokiego dachu),
znajdującej się w zachodniej pierzei ul. św. Jana, pomiędzy Rynkiem a obecną
ul. św. Tomasza, mamy wzmianki odnoszące się do pierwszej połowy XVI w. W
latach 1570–1577 kupili ją bracia Guttnerowie w imieniu i na rzecz gminy
kalwińskiej, do której należały znakomite postacie tej epoki (m.in. Zborowscy,
Myszkowscy). Swoje praktyki protestanci wcześniej zmuszeni byli odprawiać w
różnych miejscach, często w domach prywatnych – stąd potrzeba urządzenia stałej
świątyni. Już w 1570/1572 r. urządzono tutaj salę na zgromadzenie z kazalnicą.
W 1572 r. protestanci uzyskali przywilej królewski pozwalający na użytkowanie
domu – parter przeznaczono kalwinom, zaś piętro luteranom. Przejął on od
kamienicy potoczną nazwę „Bróg”, którą wkrótce tak mocno połączono w Krakowie
ze zborem, że określano nią także kamienicę przy ul. Szpitalnej, gdzie swoje
praktyki odprawiali arianie. Bróg stał się punktem zapalnym w Krakowie,
szczególnie po ucieczce Henryka Walezego. 10 X 1574 r. tłum zaatakował zbór –
zbór został zdobyty wieczorem tego dnia i był plądrowany przez dwa kolejne.
Zamieszki inspirowali studenci krakowscy. Do tzw. „drugiego zburzenia” doszło 8
V 1587 r., gdy nie tylko splądrowano budynek, ale całe jego drewniane
wyposażenie spalono. W efekcie Stefan Batory nałożył na władze miejskie
obowiązek tłumienia takich zamieszek. Do ostatecznego zniszczenia Brogu doszło
podczas zamieszek wszczętych 23 V 1591 r., kiedy ledwo naprawiony budynek
został podpalony przez tłuszczę wzburzoną zajściem z dnia poprzedniego, gdy
doszło do bójki mieszczan z bawiącymi w mieście Szkotami. W 1624 r. miejsce
przekazano bernardynom. Kościół murowany ukończono w 1647 r., konsekrowany rok
później. W czasie potopu szwedzkiego tutaj schronili się zakonnicy ze
Stradomia. Powszechnie przyjęła się dla
kościoła i klasztoru nazwa „Żłobek” („Żłóbek”), pochodząca od wezwania
świątyni. Kościół był nieduży, jednonawowy, zbudowany na planie wydłużonego
prostokąta, z frontem od ul. św. Jana. Pewne zachwianie proporcji wynikało z
faktu, że prawdopodobnie Lubomirski początkowo planował wzniesienie kościoła
trzynawowego. Pod koniec XVII w. kościół zyskał okryte ganki po północnej i
południowej stronie gmachu, które służyły procesjom (od południa przerobiono na
ten cel kaplicę św. Tekli). Wybudowano też ganek, tzw. „babiniec” przed
wejściem. Sklepienie było beczkowe, wewnątrz kościół zdobiony był freskami,
fasada była prosta, barokowa. W znajdujących się obok zabudowaniach pozyskanych
w XVII w. mieścił się klasztor – początkowo w kamienicy na rogu obecnych ulic
św. Jana i św. Tomasza (wzmiankowana jako należąca do bernardynów w 1635 r.)
oraz sąsiedniej przy ul. św. Tomasza (bernardyńska od 1654 r.), a w 1685 r. zakonnicy
uzyskali także kamienicę przy św. Jana oddzielającą dotąd budynki klasztoru i
kościół (przed jej pozyskaniem zakonnicy posługiwali się krytym gankiem
biegnącym na jej tyłach). W 1788 r. bernardyni musieli opuścić kościół i
klasztor z nakazu prymasa Michała Poniatowskiego – zostali skierowani na
Stradom. Następcami bernardynów zostali bazylianie. W 1797 r. przy okazji
przebudowy ulicy rozebrano schody przed kościołem. W tym samym roku wydany
został dekret cesarski nakazujący sprzedaż kościoła i klasztoru. Z opisu do
licytacji wiemy, że podłoga kościoła była ułożona z desek, jako że bernardyni
odchodząc zabrali ze sobą również marmurową posadzkę. Padł wówczas pomysł
przerobienia kościoła na teatr – zrezygnowano z niego m.in. z uwagi na wąskie
ulice w okolicy, oddalenie od siedzib ówczesnych austriackich urzędów i
wreszcie obawiano się związanego z teatrem hałasu jako źródła niepokoju dla
sąsiedniego zakładu wychowawczego. Budynki sprzedano dopiero 16 XI 1801 r. Budynki
przebudowano i połączono w duży kompleks późniejszego „Hotelu Saskiego” (nazwy
takiej używano od II połowy XIX w.). W połowie XIX w. przez jakiś czas budynek
służył jako koszary 2. Pułku Artylerii Polnej, potem znowu pełnił funkcje
hotelowe. W 1913/1914 r. pod salą balową urządzono kinoteatr „Sztuka” (łącząc
pomieszczenie pod salą balową z dawną sienią główną budynku) – dzisiaj znajduje
się tu sala kinowa pod tą samą nazwą. W dawnej sali balowej w latach 1947–1967
odbywały się przedstawienia Teatru Kameralnego oraz Teatru Lalki „Groteska”, a
pod koniec XX w. przerobiono na salę kinową („Reduta”).
KOŚCIÓŁ
ŚW. PIOTRA
Niewielki
kościół św. Piotra znajdował się niegdyś na rogu obecnych ulic Poselskiej (w
przeszłości jej zachodnia część zwana była niekiedy ul. św. Piotra) i Grodzkiej.
Miejsce to znajdowało się w północnej części dawnego Okołu, na krawędzi jego
placu targowego znajdującego się do XIV w. pomiędzy obecnymi ulicami Grodzką,
Kanoniczą, Poselską i placem św. Marii Magdaleny – w pobliżu wylotu drogi
prowadzącej z Okołu na północ. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z
rachunków świętopietrza z lat 1325–1327. Nie jest pewne, kiedy został
zbudowany. Jeśli stało się to w XIII w. lub wcześniej – można domyślać się, że
podobnie jak inne kościoły Okołu stanowił fundację możnowładczą oraz spłonął w
1306 r. Nie odnaleziono jednak dotąd żadnych śladów romańskich. Kościół spłonął
także w 1455 r. Odbudowany, został oddany kapitule krakowskiej (obok znajdował
się dom kanoników). Na początku XVI w. został przebudowany, a w 1624 r. zbarokizowano
go. W źródłach znajdują się też wzmianki o budowie (przebudowie?) z 1663 r. Kościół
był niewielką budowlą, początkowo zapewne romańską, później gotycką (w
sondażach archeologicznych odkryto wątki murów gotyckich), na planie
prostokąta, z wejściem od strony ul. Grodzkiej. Znajdował się w nim tylko jeden
ołtarz; określony jako kapliczka. W końcu wieku XVIII został uznany za
opuszczony i w 1786 r. nakazano go eksekrować i zburzyć. Zamknięty został w
1791 r. Budynek został przebudowany na dom mieszkalny (jego pozostałości tkwią
w murach dzisiejszej kamienicy przy ul. Grodzkiej 38).
KOŚCIÓŁ
ŚW. ROCHA
Kościółek
ten znajdował się w południowo-zachodniej części dzisiejszego placu Św. Ducha,
zapewne tuż obok obecnego Domu pod Krzyżem (ul. Szpitalna 21, róg ul. św.
Marka). W Domu pod Krzyżem istniał szpital przeznaczony dla „ubogich scholarów”
(zarówno studentów akademii krakowskiej, jak uczniów szkół parafialnych), a
kościółek pełnił funkcję szpitalnej kaplicy. Szpital znajdował się pod opieką
duchaków i wyodrębnił się z ich szpitala Św. Ducha zapewne w XV w. Kaplica
zapewne znajdowała się w sali na parterze Domu pod Krzyżem. kościółek miał dwa
wejścia (z sieni szpitala oraz bezpośrednio z obecnej ul. Szpitalnej), a
wznosiła się nad nim mała wieżyczka. W końcu XVI w. wzniesiono długą,
istniejącą do dziś oficynę. W XVIII w. szpital św. Rocha podupadł (w połowie
stulecia stwierdzono w wizytacji jego bezczynność), w 1790 r. znalazł się w
rękach parafii mariackiej. Kaplicę zburzono, a w dawnym szpitalu – dzięki
funduszom ze sprzedaży wyposażenia zburzonej kaplicy – urządzono przytułek dla
ubogich z tej parafii (poprzednio zajmujących dom przy Bramie Nowej, zajęty
jednak na lazaret przez wojska rosyjskie). W tym okresie na elewacji od strony
ul. Szpitalnej umieszczono krucyfiks (do dziś znajduje się tam jego kopia).
Przez kilka lat budynek pozostawał w gestii Towarzystwa Dobroczynności, ale w
1817 został zwrócony parafii mariackiej i nadal wykorzystywany jako przytułek.
Na początku XX w. parafia sprzedała Dom pod Krzyżem miastu. W okresie
międzywojennym znajdowała się tutaj siedziba Związku Artystów Polskich i teatru
Cricot. Od lat 50. XX w. służy jako siedziba oddziału Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa prezentującego pamiątki związane z historią krakowskiego teatru.
KOŚCIÓŁ ŚW. SCHOLASTYKI (ZWIASTOWANIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY I ŚW. SCHOLASTYKI, BENEDYKTYNEK)
Kościół
ten znajdował się w pobliżu kościoła Św. Krzyża, na rogu dzisiejszych ulic św.
Marka i Św. Krzyża. Został zbudowany w 1648 r. dla benedyktynek ze Staniątek. Był
to nieduży kościół, salowy, zbudowany na planie prostokąta, ze skromną fasadą
barokową. Już wkrótce po jego powstaniu pozostające tutaj siostry podjęły próbę
uwolnienia się spod zwierzchności Staniątek. Spór toczył się w latach 1657–1663
i zakończył się powrotem miejscowych zakonnic z powrotem do Staniątek. Ostatecznie
klasztor zniesiono w 1782 r., a wkrótce potem – w 1787 r. – prymas Michał
Poniatowski oddał budynki miastu. Przeznaczono je na koszary garnizonu
miejskiego i skład narzędzi przeciwpożarowych. Choć były one dużych rozmiarów,
pozostawały w złym stanie. Jeszcze w 1795 r. magistrat przeznaczył kościół na
luterański dom modlitwy dla pruskiego wojska przejściowo okupującego Kraków.
Potem budynku używano jako magazynu miejskiego. W 1850 r. pojawił się pomysł
przeznaczenia go na potrzeby fabryki cygar. Obecnie funkcjonuje tam hotel. Budynki
klasztorne w drugiej połowie XIX w. przebudowano na cele szkolne według
projektu Filipa Pokutyńskiego. Znalazła tu siedzibę Szkoła Żeńska im. św.
Scholastyki, obecnie Szkoła Podstawowa nr 1 im. Komisji Edukacji Narodowej. W
kościele św. Floriana znajduje się zdekompletowany ołtarz św. Jana Chrzciciela,
pierwotnie z kościoła mariackiego, który przez pewien czas znajdował się w
kościele św. Scholastyki.
KOŚCIÓŁ
ŚW. TOMASZA
Był
to średniowieczny kościół, który istniał w pobliżu kościoła Św. Trójcy, na
terenie obecnych zabudowań klasztornych dominikanów. mógł powstać w I połowie
XIII w. jako kościół dla świeckich (podczas gdy obecne oratorium dominikańskie,
jako ówczesny kościół św. Trójcy, miało być zamkniętym oratorium zakonnym).
Prawdopodobnie został zniszczony w 1241 r. W 1567 r. został przez zakonników
rozebrany.
KOŚCIÓŁ
ŚW. URSZULI (ŚW. JANA BOŻEGO, BONIFRATRÓW)
Kościół
ten stał na rogu ul. św. Jana i św. Marka, należał do zakonu bonifratrów. W
1615 r. wydano akt fundacyjny szpitala św. Urszuli z kaplicą św. Jana z Matty
(Jana Bożego, założyciela bonifratrów). Bonifratrzy przerobili dom na kościół,
a w sąsiedniej kamienicy (od zachodu, przy dzisiejszej ul. św. Marka)
pozyskanej w 1610 r. urządzili klasztor i szpital. Ten ostatni, choć niewielki,
wyróżniał się na tle innych instytucji tego czasu, pełniących częściej funkcję
przytułku. Powstały tutaj klasztor bonifratrów był domem macierzystym dla całej
ich prowincji polsko-litewskiej zakonu, działał tu m.in. nowicjat. Kościół był
budowlą murowaną, jednonawową, zbudowaną na planie prostokąta, o prostej
trójosiowej fasadzie. Zajmował on budynek wzdłuż ul. św. Jana sięgając od
obecnej ul. św. Marka (od strony, której znajdowała się główna fasada i
prowadziło do kościoła główne wejście; drugie, boczne, było od ul. św. Jana) do
północnej ściany dzisiejszej sieni budynku PAN. Zwieńczony był niewielką
sygnaturką. Wedle austriackiego opisu z 1798 r. miał posadzkę ceglaną do ambony
i marmurową w dalszej części do ołtarza. Zapewne był ozdobiony polichromią (w
obecnej sieni budynku PAN zachowało się malowidło przedstawiające anioła).
Prosto z kościoła prowadziło przejście do szpitala, obok znajdowała się apteka,
refektarz oraz pomieszczenia gospodarcze. Na piętrze miała być jadalnia,
nowicjat, cele, izba gościnna i biblioteka. W 1812 r. na mocy dekretu księcia
warszawskiego Fryderyka Augusta odebrano bonifratrom te budynki i przeniesiono
ich do kościoła i klasztoru trynitarzy na podkrakowskim Kazimierzu Budynki po
bonifratrach wystawiono na licytację, początkowo bez efektu. W 1830 r. w
budynku dawnego kościoła urządzono teatr. W 1929 r. kamienicę kupiła Polska
Akademia Nauk i włączyła ją do kompleksu swoich budynków (stanowi jego część do
dzisiaj). Po remoncie w latach 70. XX w. wyeksponowano fragmenty dekoracji
fasady oraz malowideł kościoła.
KOŚCIÓŁ
WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH
Kościół
ten został zbudowany w pierwszej połowie XIII w. lub na przełomie XII i XIII w.
na terenie dzisiejszego placu Wszystkich Świętych, w centrum ówczesnej
przedlokacyjnej jeszcze osady targowej przylegającej od północy do Okołu
(zdaniem niektórych badaczy mogącej stanowić ośrodek pierwszej lokacji Krakowa,
ok. 1220 r.). Pierwsza wzmianka o nim znajduje się w powstałym ok. 1250–1260 r.
tzw. „żywocie większym” św. Stanisława. Kościół ten był jednym z kościołów
parafialnych Krakowa. Nie znamy romańskich reliktów pierwotnego kościoła. Kościół
był „wprzód drewniany”, jednak podczas badań archeologicznych w latach 80. XX
w. odnaleziono w murach kościoła materiał romański (prawdopodobnie użyty
wtórnie, być może z rozbiórki wcześniej stojącego na tym miejscu kościoła), a
także resztki płytek romańskich. W 1305 r. kościół miał zostać zniszczony
podczas pożaru. Kościół gotycki, znany z licznych opisów, był świątynią
orientowaną, zbudowano go najpewniej w pierwszej połowie XIV w. Składał się z
dwunawowej hali (wspartej na dwóch filarach, na planie zbliżonym do kwadratu)
oraz węższego prezbiterium zamkniętego wieloboczną apsydą. Kościół opięty był
skarpami, fasadę wieńczył trójkątny szczyt z blendami. Od południa przylegała
do kościoła kaplica (już w końcu XV w. nazywana „starą”), zaś od północy do
prezbiterium przylegała zakrystia i skarbiec. Przy kościele był cmentarz
parafialny, otoczony murem (zamknięto go w ostatnich latach XVIII w.; jeden z
odnalezionych pochówków był przecięty przez mur nawy, co stanowi jeden z
dowodów, że cmentarz – a zatem pewnie i kościół – istniał przed budową
gotyckiej świątyni). W 1490 r. kościół Wszystkich Świętych podniesiono do rangi
kolegiaty. W 1591 r. dobudowano od południowej strony prezbiterium
pięciokondygnacjową wieżę (na planie kwadratu, z uskokowo zwężającymi się
piętrami; w jej przyziemiu urządzono drugą zakrystię). W 1676 r. przeprowadzono
prace restauracyjne, polegające na wzmocnieniu murów kościoła (dodano skarpy
wewnętrzne). Dodawano stopniowo liczne ołtarze.nW 1703 r. huragan zniszczył
hełm wieży (odrestaurowano ją dopiero w 1775 r., dodano wówczas hełm barokowy).
W 1711 r. usunięto filary dzielące dwie nawy i zmieniono sklepienie w powstałej
w ten sposób jednej nawie na kolebkowe (w prezbiterium pozostało gotyckie), a w
1763 r. sporządzono polichromię (przedstawiała sceny z życia Chrystusa oraz z
dziejów kościoła). W XVIII w. połączono też gankiem na arkadzie kościół (od
strony zachodniej fasady) z domem kolegiackim. Mimo wspomnianych prac
restauracyjnych, w końcu XVIII w. kościół zaczął niszczeć. W 1796 r.
zlikwidowano mur wokół kościoła i zamkniętego wówczas cmentarza parafialnego w
celu poszerzenia drogi. W 1797 r. komisja nadworna rozważała zburzenie świątyni
w celu uzyskania miejsca na niemiecki teatr w Krakowie (po odmowie
udostępnienia na ten cel sali w ratuszu) – powodami miał być kiepski stan
kościoła, możliwość przeniesienia parafii do którejś z pobliskich świątyń,
wreszcie położenie w południowej części miasta, blisko siedzib austriackich urzędników.
Projekt został zaakceptowany, ale ostatecznie niezrealizowany. Kościół został
uchroniony przez zniszczeniem jednak tylko na krótki czas. Ok. 1820 r. ze
względu na bezpieczeństwo wiernych nabożeństwa parafialne przeniesiono do
kościoła franciszkanów, a w 1830 r. do odnowionego kościoła św. Piotra i św.
Pawła (gdzie parafia Wszystkich Świętych funkcjonuje do dzisiaj). W 1834 r.
urządzono licytację sprzętów, a budynki kościelne, zakupione przez Senat
Wolnego Miasta Krakowa, rozebrano w latach 1835–1838. Dłużej istniała tylko
wieża, zburzona w latach 1841–1842. Materiału z rozbiórki, użyto m.in. na
budowę muru powiększanego wówczas Cmentarza Rakowickiego (tam też przeniesiono
kości wydobyte z cmentarza kościelnego przy rozbiórce świątyni). Na miejscu zburzonego
kościoła i przyległych doń zabudowań powstał plac, który nazwano placem
Wszystkich Świętych. Objął on miejsce po wyburzonych budowlach, uliczkę
biegnącą niegdyś wzdłuż muru kościelnego od ul. Grodzkiej do kościoła
franciszkanów i mały placyk przy prezbiterium kościoła franciszkanów dawniej
zwany Psim Rynkiem. Wyposażenie kościoła posłużyło innym świątyniom, wiele jego
elementów trafiło do krakowskiego kościoła św. Piotra i św. Pawła (m.in.
chrzcielnica z 1528 r., ołtarz Wszystkich Świętych z ołtarza głównego,
namalowany przez Łukasza Orłowskiego z 1763 r.). Ponadto ołtarze trafiły do
konsekrowanego wówczas pierwotnego kościoła parafialnego w Podgórzu, kościoła w
Jaworznie oraz kościoła św. Wincentego w podkrakowskim (wówczas) Pleszowie, a
barokowy portal do kościoła w Czernichowie; jeden z obrazów trafił do kościoła
w Liszkach. Kościoły w Jaworznie i Czernichowie pozyskały także tutejsze
dzwony. Epitafia umieszczono w innych krakowskich świątyniach (św. Anny, św.
Mikołaja, św. Piotra i św. Pawła, karmelitów na Piasku). Piękne obramienie
okienne z probostwa wykorzystano w fasadzie Collegium Maius od strony ul.
Jagiellońskiej podczas jego przebudowy w XIX w.
WZGÓRZE WAWELSKIE:
KOŚCIÓŁ
ŚW. GEREONA (ŚW. MARII EGIPCJANKI)
Kościół św. Gereona wzniesiony został na Wawelu w XI w. Znajdował się na wschód od obecnej katedry, pod obecnym dziedzińcem Batorego i przylegającym północno-zachodnim skrzydłem zamku królewskiego. W XIV w. został zamieniony w niewielką kaplicę pałacową (zmieniono również wezwanie na św. Marii Egipcjanki), która na początku XVI w. została zlikwidowana podczas przebudowy zamku. Przez długi czas uważano ten kościół za pierwszą katedrę wawelską, działającą w XI w. Pierwszą budowlą murowaną na tym miejscu (najpewniej także kościołem) była przedromańska budowla, której pierwsze relikty odkryto w latach 70. XX w., zastąpiona później kościołem bazylikowym, którego pozostałości odnaleziono na początku XX w. Z przedromańskiej budowli przechowało się zaledwie kilka reliktów murów, posadowionych na kiepskim fundamencie, w tym podstawa dużego filara – być może stanowiącego podstawę przejścia między kościołem a sąsiednim budynkiem. Ta wcześniejsza świątynia powstała zapewne w pierwszej połowie XI w. Przyczyną rozbiórki pierwotnego kościoła i budowy nowego mogło być złe osadzenie świątyni, która mogła zacząć osiadać i grozić zawaleniem – odnalezione pierwotne fundamenty są bardzo płytkie; nową, romańską świątynię postawiono już wprost na skale. Pierwsze ślady tego kościoła odkryto już w 1914 r., przy okazji prac modernizacyjnych na zamku. Kościół ten był klasycznym romańskim założeniem bazylikowym na planie krzyża łacińskiego; jego architektura wyraźnie nawiązywała do wzorców ottońskich. Był trójnawowy, liczył 33 m długości oraz (w transepcie) 23 m szerokości. Przecięcie nawy głównej i transeptu tworzyło kwadrat o ponad pięciometrowym boku, na przedłużeniu osi naw bocznych (dwukrotnie węższych od nawy głównej) do ramion transeptu przylegały po obu stronach prezbiterium skierowane na wschód apsydy. Prezbiterium wznosiło się ponad 2 m nad poziom transeptu i zakończone było obszerną apsydą – jego podniesienie ponad poziom pozostałej części świątyni wynikało z umiejscowienia pod nim krypty – trzynawowej, długiej na ponad 7 m, szerokiej na 5 m i wysokiej na 3 m, ze sklepieniem opartym na ośmiu wolno stojących kolumnach ustawionych w dwóch rzędach i ośmiu półkolumnach przyściennych. Od zachodu wznosiły się dwie wieże (może westwerk z emporą; Adam Bochnak przypuszczał nawet, że znajdował się tam drugi chór). Kościół zbudowano w technice opus emplectum, z murami wzmocnionymi wewnątrz drewnianymi belkami i licowanymi płytami z piaskowca. Odkryto elementy kamieniarki zdobione charakterystyczną plecionką sieciową z trzypasmowej wstęgi – kapitel koszowy z transeptu i trzon kolumny z krypty. Kapitel odnaleziony w ramieniu transeptu pozwolił wysnuć przypuszczenie o istnieniu empory w tym miejscu. Wokół świątyni znajdował się otoczony murem cmentarz. Prawdopodobnie w XIII w. nastąpiła zmiana wezwania ze św. Gereona na św. Marii Egipcjanki (pierwszy raz wezwanie to pojawia się w aktach świętopietrza z lat 1325–1327; istnieje także koncepcja, że oba te wezwania funkcjonowały wcześniej równolegle, bowiem relikwie tej świętej być może znalazły się w mającej wówczas związki z Krakowem Kolonii w pierwszej połowie XI w.), dokonano też przebudowy kościoła. Przede wszystkim podzielono kościół na dwie części (wybudowano mur oddzielając korpus nawowy od transeptu i prezbiterium). Nastąpiło to nie wcześniej niż w drugiej połowie XIII w. (mur poprzeczny wznosi się na wczesnogotyckiej posadzce). Celom sakralnym służyła nadal część z prezbiterium, a korpus nawowy mógł nie zostać od razu zburzony, a istnieć jeszcze przez jakiś czas służąc nieznanym nam celom (świadczą o tym ślady posadzki przy murze poprzecznym – m.in. pojawiła się hipoteza, że mógł służyć norbertankom w okresie zagrożenia tatarskiego). Ten podział mógł wynikać z pożaru, którego ślady odnaleziono w pozostałościach naw kościoła. Zredukowany kościół funkcjonujący pod wezwaniem św. Marii Egipcjanki i z racji swoich rozmiarów bardziej odpowiadał określeniu kaplicy – oprócz odcięcia korpusu nawowego, około przełomu XIII i XIV w. postawiono także ściany oddzielające ramiona transeptu; z kościoła św. Gereona pozostało zatem przebudowane prezbiterium oraz kwadrat tworzący nawę, stanowiący dawne przecięcie nawy głównej i transeptu. W czasach Kazimierza Wielkiego kaplica została przebudowana – znalazła się wewnątrz murów gotyckiego zamku wzniesionego przez tego władcę. Składała się wtedy z niewielkiej kwadratowej nawy (o boku 8 m, według ustaleń Adolfa Szyszko-Bohusza wspartej na jednym filarze) oraz przylegającego doń mniejszego prezbiterium, zakończonego prostokątnie lub trójboczną apsydą. Kaplica miała formę dwupoziomową – istniała w niej galeria, dostępna z pomieszczeń mieszkalnych i zapewne pełniąca funkcję oratorium królewskiego, co w interpretacji Zbigniewa Pianowskiego stanowi dalekie powtórzenie paryskiej Saint Chapelle. Ściany kaplicy były dekorowane polichromią o motywach roślinnych i figuralnych. Jeszcze w 1377 r. królowa Elżbieta Łokietkówna uposażyła kaplicę nową prebendą. Świątynia istniała aż do renesansowej przebudowy zamku. Wówczas to (w latach 1507–1509) kaplicę zlikwidowano, porządkując rozplanowanie skrzydła pałacowego (później ten fragment zamku nazwano „domem królowej”, zamieszkała tu bowiem żona Zygmunta I Starego, Barbara Zápolya). Prebenda św. Marii Egipcjanki została przeniesiona do istniejącej jeszcze kaplicy św. Feliksa i św. Adaukta. Ta z kolei została zlikwidowana na początku XVI w., a wówczas obie prebendy (św. Marii Egipcjanki oraz św. Feliksa i św. Adaukta) przeniesiono do zbudowanej przy katedrze kaplicy pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, popularnie zwanej „Zygmuntowską”. W historii rozważań nad losami i funkcją kościoła św. Gereona bardzo ciekawy jest wątek dotyczący uznania jego reliktów za pozostałości pierwszej murowanej katedry wawelskiej (zbudowanej przez Bolesława Chrobrego).
Stan obecny:
KOŚCIÓŁ
ŚW. JERZEGO
Istniał
niegdyś na Wawelu, na obecnym zewnętrznym dziedzińcu zamkowym. Do najstarszych
jego dziejów odnosi się wzmianka u Jana Długosza, która dotyczy roku 1243:
według niej Konrad Mazowiecki ufortyfikował wówczas ten kościół wałem z fosą.
Ponadto Długosz podaje, że kościół ten został zbudowany już przez Mieszka I
jako drewniany, a wymurował go Kazimierz Wielki. Badacze wskazują na
niespójność tych dwóch wiadomości: nie miałoby sensu fortyfikowanie budowli
zbudowanej z drewna, a nie murowanej. Stąd pojawiają się przypuszczenia, że już
w czasach przed Kazimierzem Wielkim istniał murowany kościół św. Jerzego – i
albo nie został rozpoznany dotąd w badaniach archeologicznych, albo wezwanie to
nosiła świątynia stojąca wcześniej w innym miejscu wzgórza wawelskiego (a znamy
kilka średniowiecznych budowli o charakterze sakralnym, których wezwań źródła
nie przekazały. Podczas wykopalisk w rejonie kościoła odkryto warstwę
destrukcji z materiałem romańskim, w tym z bazą kolumny, co posłużyło do
przypuszczeń, iż o ile świątynia murowana tu istniała, mogła mieć emporę czy
nawet posiadać formę bazyliki; pojawiła się też hipoteza, że murowana świątynia
mogła być zniszczona i zastąpiona na pewien czas kościołem drewnianym, stąd
taka wzmianka u Długosza. Niektórzy dawniejsi badacze przypuszczali, że kościół
św. Jerzego mógł pełnić funkcję pierwszej katedry na Wawelu w pierwszych latach
panowania piastowskiego w Krakowie, lub nawet wcześniej. Hipoteza ta nie była
poświadczona żadnymi źródłami, a budowana na spekulacjach związanych z
chronologią powstawania kościołów wawelskich. Istnienie kościoła św. Jerzego w
średniowieczu poświadczają też inne. Fundacja króla Kazimierza miała miejsce w
1346 r., a sam kościół poświęcono w roku następnym. Była to budowla gotycka,
orientowana, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium oraz z zakrystią
przylegającą do kościoła od południa; pod nawą znajdowała się krypta. Miał 21 m
długości, nawa była szeroka na 9 m, a prezbiterium na 6 m. Do budowy użyto
wapienia, nie posiadał wieży, a otaczał go cmentarz. Części fundamentów tej
świątyni odkryto podczas badań archeologicznych. Kościół pełnił funkcję
kolegiaty. W XVII w. do jej prebendy należały Bronowice Wielkie. Podupadły w
XVIII w. kościół został zburzony przez Austriaków, gdy ci zajęli Kraków po III
rozbiorze Polski. Z Wawelu uczynili koszary i część zabudowań wzgórza (w tym
kościół św. Jerzego i sąsiedni kościół św. Michała) zburzyli w ramach
oczyszczania terenu na plac ćwiczeń dla garnizonu. Dekret o zburzeniu kościoła
wydano w marcu 1803 r., rok później świątynia już nie istniała. Wyposażenie
kościoła sprzedano na licytacjach (częściowo do parafii unickiej św. Norberta),
ogłaszanych w 1803 i 1807 r. Materiał odzyskany z rozbiórki zapewne posłużył
przy przerabianiu zachodniego skrzydła pałacu na szpital wojskowy. Na początku
XX w. pojawiła się koncepcja odbudowy kościoła św. Jerzego (wraz z kościołem
św. Michała) w ramach szeroko zakrojonego projektu Akropolis wawelskiego
Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego. Świątynię przewidziano w nim
w kształcie nawiązującym do kościoła św. Krzyża. Akropolis nie zostało jednak
zrealizowane. Obecnie o istnieniu przed wiekami kościoła św. Jerzego
przypominają murki na trawniku pokrywającym zewnętrzny dziedziniec wawelski,
oddające plan, na którym zbudowano gotycką świątynię. Wykonane zostały w latach
60. XX wieku. Z tego kościoła pochodzi obraz św. Jerzego na drewnie z pierwszej
połowy XVI w., przechowywany w skarbcu katedralnym na Wawelu (jego autorstwo
przypisywano m.in. Hansowi Dürerowi i Stanisławowi Samostrzelnikowi).
KOŚCIÓŁ
ŚW. MICHAŁA
znajdował się na wzgórzu wawelskim, na dzisiejszym zewnętrznym dziedzińcu zamkowym. Okoliczności jego powstania, jego funkcja oraz pierwotny kształt są dość niepewne. Według Jana Długosza kościół został wzniesiony za panowania Bolesława Chrobrego. Według niego miał być pierwotnie drewniany, a murowaną budowlę (gotycką, z cegły) wzniósł dopiero Kazimierz Wielki w 1355 r. Jakoby kościół św. Michała był pierwszą krakowską katedrą – tymczasową, drewnianą, poświęconą w 1001 r. i pełniącą tę funkcję w czasie budowy murowanej katedry. Przekaz Długosza o pierwotnie drewnianym kościele został jednak podważony w trakcie badań archeologicznych w połowie XX w.: w latach 1958–1962 odkryto dwa fragmenty muru romańskiego w tym rejonie (niewielkie resztki fundamentu wykonanego w technice opus spicatum bezpośrednio pod pozostałościami gotyckimi, a także narożnik z bloków piaskowca na południe od kościoła gotyckiego). Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o kościele św. Michała pochodzi z 1148 r. – jest wymieniony w bulli papieża Eugeniusza III w sprawie uposażenia biskupstwa włocławskiego. W 1355 r. powstał gotycki kościół z fundacji Kazimierza. Był zbudowany z cegły, na planie prostokąta, z przylegającym od wschodu kwadratowym prezbiterium z wielobocznym zamknięciem i z zakrystią przy ścianie północnej (nad nią mogły znajdować się mieszkania kanoników). Korpus nawowy świątyni, wspierał się na usytuowanym centralnie filarze. Kościół zwieńczony był sygnaturką. Kościół cieszył się szczególną powagą, a jego probostwo uważane było za dostojeństwo. Istniał zwyczaj przychodzenia tutaj do komunii w Wielki Czwartek. W XVIII w. kościół podupadł, a po przejęciu Wawelu przez wojska austriackie stał się bezużyteczny. W 1798 r. miał służyć za magazyn siana. W 1802 r. księżna Izabela Czartoryska przeprowadziła w zrujnowanym kościele poszukiwania, wydobywając z gruzów m.in. trzy obrazy ołtarzowe. Został zburzony wraz z sąsiednim kościołem św. Jerzego oraz innymi pobliskimi zabudowaniami w latach 1803–1804 na mocy dekretu z 1803 roku, jego wyposażenie sprzedano na licytacjach (odbywały się w 1803 i 1807 r., część sprzętów miała trafić do parafii unickiej św. Norberta). Uzyskany plac służyć miał austriackiemu garnizonowi. Na początku XX w. pojawiła się koncepcja odbudowy kościoła (wraz z sąsiednim, także nieistniejącym kościołem św. Jerzego). Obejmował ją projekt wawelskiego Akropolis autorstwa Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego. Kościół św. Michała był w niej pomyślany jako budowla gotycka, nawiązująca do paryskiej Sainte-Chapelle. Akropolis nie zostało jednak zrealizowane. Obecnie o istnieniu kościoła przypominają murki na trawniku dziedzińca wawelskiego, oddające zarys fundamentów gotyckiej świątyni – wykonane w latach 60. XX w. Z tego kościoła pochodzi także obraz mistrza Jerzego „Zwiastowanie” z 1517 r. (dawna centralna część tryptyku; skrzydła ołtarza mają się znajdować u św. Krzyża), a także tablica upamiętniająca Karola Ferdynanda Wazę, oba w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Materiał z rozbiórki miał trafić na przebudowę zachodniego skrzydła pałacu królewskiego, prowadzoną przez Austriaków w celu urządzenia tam lazaretu.
KOŚCIÓŁ
NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY (ŚW. FELIKSA I ŚW. ADAUKTA)
Pozostałości
średniowiecznej budowli na planie koła pod dawnymi kuchniami zamkowymi na
Wawelu (budynkiem zamykającym od zachodu wewnętrzny dziedziniec zamku) zostały
odnalezione w początku XX w. były to relikty budowli sakralnej zrealizowanej w
formie rotundy. Stanowi obecnie główną atrakcję rezerwatu archeologicznego
objętego ekspozycją „Wawel zaginiony”. Początki kościoła nie są dokładnie
znane. Badacze przypisali kościołowi pojawiające się w źródłach wezwanie
Najświętszej Marii Panny opierając się na podstawie wzmianki u Jana Długosza,
wymieniającej rotundę pod takim wezwaniem jako element fortyfikacji górnego
zamku zbudowanych w XIII w. przez Konrada Mazowieckiego od katedry św. Wacława
do kościoła św. Gereona, a następnie do rotundy Najświętszej Marii Panny. Z
rotundą jest także wiązane wezwanie św. Feliksa i św. Adaukta, pod którym
została ona ponownie uposażona i poświęcona za panowania Kazimierza Wielkiego.
Nie jest pewne, czy wezwanie to funkcjonowało wcześniej, ani w jakim
ewentualnie zakresie – być może oba wezwania mogły działać obok siebie z uwagi
na fakt, że rotunda posiadała dwie kondygnacje. Jan Długosz stwierdził, że
rotunda św. Feliksa i św. Adaukta pochodzi z czasów zanim Polska przyjęła
chrześcijaństwo i służyła kultowi pogańskiemu. Przekaz ten nie jest jednak
przyjmowany bezkrytycznie, większość badaczy zdecydowanie odrzuca wiązanie
budowli z kultem pogańskim, a jednoznaczne stwierdzenie, z jakim konkretnie
okresem można wiązać powstanie budowli, nie jest do końca możliwe. Także
funkcja rotundy była dyskusyjna. Obok wspomnianej koncepcji mauzoleum
pogańskiego, można tu wspomnieć także odrzucone przez późniejszych badaczy
koncepcje świątyni grobowej pierwszych Piastów czy rotundy jako pierwszej
katedry krakowskiej z II połowy X w. Pojawił się też domysł, jakoby rotunda
pełniła funkcję baptysterium. Rotunda została zbudowana w technice opus
incertum, z łupku piaskowcowego na czystej wapiennej zaprawie w warstwach.
Zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz kaplicy odnaleziono ślady tynku. Postawiono
ją na planie tetrakonchu – wokół centralnego walca o średnicy prawie pięciu
metrów rozmieszczono krzyżowo cztery półkoliste apsydy o promieniu niespełna
półtora metra każda. Zachowały się mury do wysokości ok. 3 m, a mury jednej z
apsyd z przesklepionym jodełkowo oknem zachowały się do wysokości 7 m. Po
stronie południowej odnaleziono ślady aneksu, w którym prawdopodobnie
znajdowały się kręcone schody prowadzące na emporę zachodnią. Do rotundy
przylegały jeszcze dwa inne aneksy – od strony zachodniej. Dzięki tym
pozostałościom, a także na podstawie analogii do podobnych zachowanych
kościołów – jej centrum stanowi walec zakończony kopułą, apsydy były sklepione
konchowo, a sama rotunda – kopułą, dachy zapewne gontowe. Prawdopodobnie w
połowie XIII w. podupadła rotunda (zepchnięta w cień przez katedrę) została
włączona w bieg wału obronnego jako baszta (wówczas prawdopodobnie rozebrano
też aneksy), być może pełniąca też inne funkcje. Została odnowiona przez
Kazimierza Wielkiego ok. roku 1340, na nowo uposażona i poświęcona pod
wezwaniem św. Feliksa i św. Adaukta (data ta znana jest dzięki wzmiance z 1665
r. z lustracji inwentarza zamkowego. Z tego czasu pochodzą m.in. odnalezione
ślady gotyckiego wejścia i wsporniki. Podniesiono też o ok. 1,5 m posadzkę oraz
dobudowano niewielkie oratorium otwarte do wnętrza przez emporę. Rotunda stała
wówczas pomiędzy dwoma skrzydłami zamku, zachodnim i południowym. W XVI w.
nastąpiła kolejna przebudowa zamku – w 1517 r. przebudowano skrzydło
południowe. Wówczas też zlikwidowano funkcje sakralne rotundy, podzielono ją na
dwie kondygnacje i włączono do zabudowy skrzydła zachodniego zamku. W XVIII w.
zburzono górną część dawnej rotundy (z kopułą) i zastąpiono ją obszerniejszym,
prostokątnym pomieszczeniem. W 1806 r. budynek dawnych kuchni zamkowych i
podrzędztwa został przebudowany przez Austriaków na szpital garnizonowy (na
Wawelu stacjonowały wojska austriackie). Wówczas zlikwidowano wynikające z
faktu istnienia rotundy nieregularności w planie skrzydła, burząc resztę
pozostałości świątyni. Jedynie dzięki faktowi, że nie przebudowywano piwnic,
ocalały w ich murach pozostałości rotundy do wysokości 3 m nad pierwotną
posadzką świątyni (o tyle podniósł się poziom gruntu przez wieki; relikty
jednej z apsyd pozostały w zachowanym gotyckim murze). Gdy garnizon austriacki
opuścił Wawel, w 1906 r. odkryto relikty świątyni uznanej wówczas za basztę lub
piec piekarski (Zygmunt Hendel), a w 1917 r. – po badaniach prowadzonych dzięki
prywatnej dotacji – Adolf Szyszko-Bohusz uznał, że są to relikty rotundy
Najświętszej Marii Panny, później noszącej wezwanie św. Feliksa i św. Adaukta.
W 1918 r. udostępniono ją zwiedzającym.
https://pl.wikisource.org/wiki/Akropolis._Pomysł_zabudowania_Wawelu
https://dziennikpolski24.pl/most-debnicki-powinien-byc-przebudowany/ga/c3-2789824/zd/2964632
https://krakow.naszemiasto.pl/tak-mogl-wygladac-wawel-wizjonerski-projekt-stanislawa/ar/c7-7933365
https://polska-org.pl/8400214,foto.html
http://www.jazon.krakow.pl/koscioly/index.php (Grzegorz
Bednarczyk)
http://www.starykrakow.com.pl/dawne-baszty/baszty.htm
http://www.starykrakow.com.pl/dawny-rynek/rynek.htm
https://www.krakownanowo.pl/galeria/nowe-miasto-i-krakowskie-centrum-komunikacyjne/
